Εκτός από τη γραφική λίμνη και τις παλιές γειτονιές με τα επιβλητικά μακεδονίτικα αρχοντικά, το τρίπτυχο που κάνει την Καστοριά να ξεχωρίζει, συμπληρώνεται από τις δεκάδες βυζαντινές και μεταβυζαντινές εκκλησίες, με ιστορία που χάνεται στα βάθη των αιώνων. Δεν είναι τυχαία τα όσα υποστήριζε ο αείμνηστος Ελβετός βυζαντινολόγος Ανρί Γκρεγκουάρ (1881-1964). «Εάν ποτέ η βυζαντινή παράδοση χαθεί, η πόλη της Καστοριάς αρκεί για ένα «reset» στον πολιτιστικό και πνευματικό πλούτο του Βυζαντίου» έλεγε και μάλλον δεν είχε άδικο.
21
Με περισσότερες από 70 σωζόμενες βυζαντινές και μεταβυζαντινές εκκλησίες, που χρονολογούνται από το δεύτερο μισό του 10ου αιώνα έως τον 19ο αιώνα, η αρχόντισσα του βορρά αποτελεί ζωντανό μουσείο βυζαντινού και μεταβυζαντινού πολιτισμού και έναν από τους κορυφαίους προορισμούς στην Ελλάδα, για όσους επιζητούν λίγη από την πάλαι ποτέ δόξα του Βυζαντίου.
Οι δεκάδες μικρές και μεγάλες εκκλησίες, μοναδικής αρχιτεκτονικής και διακοσμημένες με υψηλής τέχνης τοιχογραφίες, μαρτυρούν το μεγαλείο, τον πνευματικό πλούτο και την ακμή της πόλης τόσο κατά την βυζαντινή εποχή όσο και επί Τουρκοκρατίας.
O πλέον φημισμένος βυζαντινός ναός της Καστοριάς, ξεχωρίζει από τον τρούλο του και αποτελεί επίσημο έμβλημα της πόλης. Η τρίκοχη εκκλησία θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα χριστιανικά μνημεία στον μακεδονικό χώρο. Κτίστηκε το 1020 στο ψηλότερο σημείο της βυζαντινής ακρόπολης. Η ονομασία «Κουμπελίδικη» προέρχεται από τη λέξη «κουμπές», που σημαίνει τρούλος. Ο ναός εντυπωσιάζει από τη ζωγραφική των τοιχογραφιών του, που χρονολογούνται από τα μέσα του 13ου αιώνα. Ξεχωρίζει στην καμάρα του εσωνάρθηκα η αγιογραφία που παριστάνει την Αγία Τριάδα, με ανθρωπόμορφη μορφή.
Η εκκλησία του Ταξιάρχη Οικονόμου ή Γυμνασίου, σε μικρή απόσταση από τον ναό της Παναγίας Κουμπελίδικης. Είναι μικρή μονόκλιτη ξυλόστεγη βασιλική, που στα ανατολικά καταλήγει σε ημικυκλική κόγχη. Ο νάρθηκας αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη και δεν συμπίπτει με την αρχική κατασκευή του, που εκτιμάται τον 10ο αιώνα. Την ίδια εποχή ανάγεται και το αρχαιότερο στρώμα ζωγραφικής, από την οποία διασώζονται δύο σκηνές στο δυτικό τοίχο. Η Σταύρωση και η Αποκαθήλωση. Διασώζεται και ζωγραφική από άλλες χρονικές περιόδους.
Βρίσκεται κοντά στη βυζαντινή ακρόπολη και οφείλει την ονομασία της στον κτήτορα της μάγιστρο Νικηφόρο Κασνίτζη, ο οποίος ανήγειρε και διακόσμησε το ναό προς τιμήν του προστάτη και ευεργέτη του Αγίου. Η εκκλησία, που χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 12ου αιώνα, είναι μικρή, μονόχωρη, με μεγάλη ημικυκλική αψίδα στα ανατολικά και νάρθηκα στα δυτικά. Στο εσωτερικό διασώζεται αξιόλογος τοιχογραφικός διάκοσμος, που περιλαμβάνει -μεταξύ άλλων- ολόσωμες μορφές αγίων στρατιωτικών και αγίων ιατρών. Θεωρούνται ένα από τα σημαντικότερα σύνολα της περιόδου των Κομνηνών (1081-1185).
Πρόκειται για μονόχωρη, ξυλόστεγη βασιλική -που τιμάται στη μνήμη των τριών Αγίων Γουρίου, Σαμωνά και Αβίβου– με μεταγενέστερες προσθήκες στη βόρεια και τη νότια πλευρά. Ο ναός εσωτερικά ήταν διακοσμημένος με τοιχογραφίες, που όμως καλύφθηκαν με ασβέστη τα νεότερα χρόνια. Μετά από εργασίες συντήρησης ήρθαν στο φως φιγούρες Αγίων. Χρόνος δημιουργίας των τοιχογραφιών είναι το 1401 και ανήκουν στο αντικλασικό ρεύμα ζωγραφικής της ύστερης περιόδου των Παλαιολόγων. Εκτιμάται πως και την ίδια εποχή κτίστηκε και ο ναός.
Είναι κτισμένος επάνω στα θεμέλια παλαιοχριστιανικού ναού, στο εσωτερικό διασώζονται οι αρχικοί κίονες σε δεύτερη χρήση, σε ρυθμό τρίκλιτης βασιλικής με νάρθηκα. Κτίστηκε και τοιχογραφήθηκε πρώτη φορά κατά τον 10ο αιώνα, ενώ ακολούθησε ένα δεύτερο στρώμα τοιχογράφησης τον 14ο αιώνα. Στην κόγχη του Ιερού, κάτω από την Πλατυτέρα των Ουρανών, σώζεται η μοναδική παράσταση του λεγόμενου Μελισμού. Δηλαδή της Θείας Κοινωνίας, του σώματος και του αίματος του Ιησού. Αριστερά της εισόδου βρίσκεται ο τάφος του Μακεδονομάχου Παύλου Μελά και της συζύγου του Ναταλίας.
Βρίσκεται σε ύψωμα ανάμεσα στις δύο παραδοσιακές συνοικίες της Καστοριάς, το Απόζαρι και το Ντολτσό, και η ανέγερσή του ανάγεται στα μέσα του 9ου αιώνα. Ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης καμαροσκεπούς βασιλικής με νάρθηκα και γυναικωνίτη -το μοναδικό στην Καστοριά- στον οποίο διαμορφώνεται μικρό παρεκκλήσι, το λεγόμενο «ασκηταριό», αφιερωμένο στην Αγία Άννα. Στον νάρθηκα εντυπωσιάζει η εκτεταμένη σύνθεση της Δευτέρας Παρουσίας, που πρόκειται για την αρχαιότερη του ελλαδικού χώρου. Εικονογραφικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η προσωποποίηση των τριών ηλικιών του Χριστού (Εμμανουήλ, Παντοκράτωρ, Παλαιός των Ημερών).
Σε μικρή απόσταση από τον Άγιο Στέφανο βρίσκεται η τρίκλιτη βασιλική -με νάρθηκα από τη βόρεια πλευρά- του Αγίου Γεωργίου Πολιτείας. Η εκκλησία χρονολογείται αρχικά τον 11ο αιώνα και ακολουθούν και άλλες περίοδοι οικοδόμησης με την πιο ενδιαφέρουσα αυτή του 19ου αιώνα, όπου ο ναός επεκτείνεται αισθητά και διακοσμείται εσωτερικά κατά τα πρότυπα των αρχοντικών. Η οροφή του ναού είναι θολωτή, στηρίζεται σε ξύλινους κίονες και στεγάζει την αγία τράπεζα. Για μικρό διάστημα επί Τουρκοκρατίας λειτούργησε ως μητροπολιτικός ναός της Καστοριάς.
Σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή η μικρή μονόχωρη ξυλόστεγη εκκλησία, κτίστηκε και αγιογραφήθηκε τα έτη 1383-1384 από τους αδελφούς Στώια και Θεόδωρο Μουζάκη, μαζί με τον ιερομόναχο Διονύσιο. Θεωρείται πως είναι ο τελευταίος ναός που κατασκευάστηκε στην Καστοριά, πριν από την κατάκτηση της περιοχής από τους Οθωμανούς (1383). Στο εσωτερικό διαθέτει πλούσιο εικονογραφικό διάκοσμο, με έντονο αφηγηματικό χαρακτήρα. Μεταξύ αυτών σκηνές από τη ζωή του Χριστού και το Πάθος Του, καθώς και πολλές μεμονωμένες μορφές Αγίων. Ο νάρθηκας στα δυτικά είναι μεταγενέστερος.
Ο ναός της Παναγίας της Μαυριώτισσας, καθολικό της ομώνυμης μονής, βρίσκεται στην ανατολική όχθη της χερσονήσου της λίμνης της Καστοριάς. Πρόκειται για μονόχωρο ξυλόστεγο ναό που καταλήγει στην ανατολική του πλευρά σε ημικυκλική βαθμιδωτή κόγχη. Στη δυτική πλευρά του ναού διαμορφώνεται ευρύχωρος, τετράγωνος νάρθηκας.
Ο ναός κτίστηκε πιθανώς τον 11ο αιώνα, ενώ τον 16ο αιώνα ενσωματώθηκε στο νότιο τοίχο παρεκκλήσι αφιερωμένο στον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο. Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του ναού διασώζεται αποσπασματικά με την παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας να εντυπωσιάζει.
Άγιοι Ανάργυροι/Photo: Περικλής Μεράκος
Άγιοι Ανάργυροι
Τρίκλιτη βασιλική με νάρθηκα -και με αρχική κάλυψη από τρεις καμάρες- κτισμένη το δεύτερο μισό του 10ου αιώνα ή το πρώτο μισό του 11ου αιώνα. Δεσπόζει σε ύψωμα επάνω από την παραδοσιακή συνοικία Απόζαρι της πόλης. Πρόκειται για τον μοναδικό ναό στην Καστοριά με μαρμάρινο διάκοσμο, αμφικιόνια, επίκρανα και περιθυρώματα με ποικίλα ανάγλυφα σ΄όλες τις πύλες. Οι τοιχογραφίες εντυπωσιάζουν από την υψηλή ποιότητά τους και αποτελούν αντιπροσωπευτικό δείγμα της λεγόμενης «κομνήνειας δυναμικής τεχνοτροπίας». Διασώζεται κτητορική παράσταση με τη οικογένεια του Θεόδωρου Λημνιώτη.
Στο ψηλότερο σημείο της πόλης, πίσω από την Παναγία Κουμπελίδικη, βρίσκεται το εντυπωσιακό -για τα εκθέματά του- Βυζαντινό Μουσείο Καστοριάς. Στο μουσείο εκτίθεται μια από τις πλουσιότερες συλλογές βυζαντινών και μεταβυζαντινών εικόνων στην Ελλάδα, από τρεις χρονικές περιόδους, όλες από τους ναούς και τα μοναστήρια της πόλης. Η επαφή μας με τους βυζαντινούς θησαυρούς ήταν άμεση, βοηθώντας μας να αποκτήσουμε πλήρη εικόνα και πληροφόρηση για την μοναδική τους τεχνοτροπία. Η ξενάγηση στους ημισκοτεινούς χώρους, από τους υπευθύνους του μουσείου, μας μετέφερε κατανυκτικά πίσω στο χρόνο (www.bmk.gr / Τηλ. : 2467026781).
Το σύνολο σχεδόν των βυζαντινών εκκλησιών της Καστοριάς είναι χαρακτηρισμένα μνημεία και διαχειρίζονται από την τοπική Εφορεία Αρχαιοτήτων, που προσωπικό της πραγματοποιεί οργανωμένες περιηγήσεις στο εσωτερικό τους.
