Όπως η φύση κρύβει πολλές εκπλήξεις όταν αρχίσουμε να την παρατηρούμε, έτσι και το αστικό τοπίο με τα κρυμμένα του βότανα στις πιο απίθανες γωνιές της πόλης. Η πόλη της Θεσσαλονίκης αποτελεί ένα τέτοιο παράδειγμα, προσφέροντας στους κατοίκους της μια υπαίθρια ζωντανή έκθεση βοτάνων που σίγουρα ομορφαίνει το αστικό περιβάλλον και συγχρόνως μας δίνει την ευκαιρία εξοικείωσης με φυτικά είδη που συχνά φτάνουν μέχρι το τραπέζι μας.
Η Χαρά Ζαμπράκα, γεωπόνος- εκπαιδευμένη στην ολιστική βοτανοθεραπεία, μας εξηγεί πως όπως και στην ύπαιθρο, έτσι και στο αστικό τοπίο, η ίδια ανακαλύπτει και μελετά «τα φυτά των πόλεων», κάτι που φαίνεται να έχει τραβήξει την προσοχή και συγκεκριμένων ερευνητών. Μοιράζεται μαζί μας τι έχει ανακαλύψει στους περιπάτους της μέσα αλλά και γύρω από την Θεσσαλονίκη παρατηρώντας ότι «Πολλά από τα φυτά της πόλης εκφράζουν με κάποιον τρόπο την σχέση με το υγρό στοιχείο του συγκεκριμένου τόπου».
Η υγρασία λοιπόν, χαρακτηρίζει το κλίμα της Θεσσαλονίκης, είτε από την πλευρά της θάλασσας είτε από την πλευρά του βουνού. Όπως μας αφηγείται η Χαρά, συναντά κανείς κυρίως στην Άνω Πόλη, την γνωστή μας Κάπαρη, Capparis spinoza, μια σωστή υπερτροφή που συνήθως βρίσκουμε παραθαλάσσια. Όπως και το άφθονο Δεντρολίβανο, Rosmarinus officinalis, ένα πολύτιμο και χαρακτηριστικά ανθεκτικό βότανο που διεγείρει και τονώνει τον οργανισμό, και το βλέπουμε είτε σε παρτέρια και προαύλιους χώρους πολυκατοικιών, είτε μέσα στο δάσος του Σέιχ Σου. Το δεντρολίβανο επίσης είναι ικανό να φυτρώσει σε παραθαλάσσιους βράχους, καθώς, αν και ξερικό αρωματικό βότανο, μπορεί να διαχειριστεί τη ξηροθερμική αλμύρα, όπως μαρτυρά και το λατινικό του όνομα rosmarinus, που σημαίνει «δροσιά της θάλασσας».
Ακόμα, θα δει κανείς στο κέντρο της πόλης, απέναντι από το Υπουργείο Μακεδονίας- Θράκης την πολύτιμη Λυγαριά, Vitex agnus-castus, το περίφημο «γυναικείο βότανο» που βρίσκουμε συνήθως δίπλα στη θάλασσα, στις ακροποταμιές και τις όχθες των χειμάρρων. Η γνωστή από τη μαγειρική Δάφνη, Laurus Nobilis, που αγαπά τα υγρά και σκιερά μέρη, είναι ακόμη ένα χαρακτηριστικό φυτό του συγκεκριμένου αστικού τοπίου. Έντονα αρωματική, κατάλληλη για «βαριά» φαγητά, λειτουργεί σαν το πιπέρι διεγείροντας έντονα τον μεταβολισμό. Με άλλα λόγια, μας εξηγεί η Χαρά, διαχειρίζεται την υγρασία, πατέρας της στην μυθολογία άλλωστε, ο Πηνειός ποταμός. Η Δάφνη θεραπευτικά, έχει την ικανότητα τα «τραβάει στάσιμες υγρές καταστάσεις» και έτσι είναι ιδανική για τις αρθρίτιδες. Παραδοσιακά, την χρησιμοποιούσαν ως κατάπλασμα μαζί με κριθάλευρο ή με τη μορφή δαφνέλαιου. Αυτή η ιδιότητα να «τραβάει» την υγρασία είναι και ο λόγος που την βλέπουμε συχνά σε συσκευασίες αποξηραμένων σύκων, μύρτιλων και άλλων καρπών.
Στα χαρακτηριστικά τείχη της παλιάς πόλης φυτρώνει και ο σημαντικός για τις θεραπευτικές του ιδιότητες, Φλώμος. Τρία είναι τα είδη που συναντάμε γενικότερα, το Verbascum thapsus, olympicum και phlomoides. Προσεγγίζοντας αυτό το φυτό ολιστικά, παρατηρούμε τον παραλληλισμό της λειτουργίας του οικοσυστήματος με αυτήν του ανθρώπινου σώματος. Οι δράσεις του απευθύνονται κυρίως στο αναπνευστικό και το σχήμα του θυμίζει πόσο ίσια είναι η τραχεία. Ένα βότανο που «φέρνει υγρασία» στο σώμα και δρα μαλακτικά, καταπραϋντικά και ως δυνατό αντιφλεγμονώδες. Χρησιμοποιούνται κυρίως φύλλα και άνθη για ανάπλαση στους ξεραμένους ιστούς, για παράδειγμα από άσθμα, βήχα ή παλιά βρογχικά. Επίσης, για χρόνιες αναπνευστικές παθήσεις και καταστάσεις αποκατάστασης από φωτιά, όπου έχουμε εισπνεύσει καπνό. Εικάζεται πως στο παρελθόν χρησιμοποιήθηκε για τη φυματίωση.
Εξερευνώντας τα φυτά της Θεσσαλονίκης κυρίως από πολιτισμικής πλευράς και διαμόρφωσης του αστικού περιβάλλοντος, δεν θα μπορούσαμε να μην αναφερθούμε στις ποικιλίες Πεύκης, που αγκαλιάζουν την πόλη σε όλη την έκταση του Σέιχ Σου. Βρίσκουμε κυρίως Κουκουναριά, Pinus Pinea και Τραχεία πεύκη, Pinus Brutia. Αν και συναντάμε τα πεύκα ακόμη και μέσα στην πόλη, σε εγκαταλειμμένα οικόπεδα ή πάρκα που μπόρεσαν να παραμείνουν, μεγάλος πληθυσμός εισήχθε το 1930 για αντιπλημμυρική και αντιδιαβρωτική προστασία και εξού η σύνδεση του με το στοιχείο του νερού. Το ίδιο το δέντρο φαρμακευτικά συνδέεται με το αναπνευστικό σύστημα. Κατάλληλο είτε για τσάι, είτε με εισπνοές του ατμού του και προσφέρει πρόληψη αλλά και καλή αποκατάσταση μετά από αναπνευστικές ασθένειες. Χρησιμοποιείται το φρέσκο μπουμπούκι ή «ματακί» με τις καινούριες πευκοβελόνες που βγαίνουν στην αρχή της άνοιξης. Ακόμη και ο φλοιός του είναι βρώσιμος και μάλιστα είχε χρησιμοποιηθεί στον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο για την έλλειψη βιταμίνης C και συγκεκριμένα για το σκορβούτο.
Η Θεσσαλονίκη συνδέεται ιστορικά επίσης με τη Βελανιδιά, μια μεγάλη οικογένεια με πολλά είδη, κυρίαρχα στην περιοχή τα Quercus robur και Quercus pubescens. Απλώνεται στα πέριξ της πόλης από το Κουρί μέχρι τον Χορτιάτη και μάλιστα θεωρείται πως και ολόκληρο το Σέιχ Σου από τα βυζαντινά χρόνια μέχρι το ’30 ήταν δάσος βελανιδιάς που ατόνισε λόγω υπερβόσκησης και υλοτομίας. Η φαρμακευτική του δράση συνδέεται άμεσα με το υγρό στοιχείο. Όπως περιγράφει με την ολιστική της ματιά η Χαρά, «φέρνει προς τα μέσα και πάνω τους ιστούς, ιδιαίτερα τους άτονους και υγρούς, και οτιδήποτε χρειάζεται να σφίξει», άρα με τις στυπτικές του ιδιότητες βοηθάει σε καταστάσεις διάρροιας, ακράτειας, πρόπτωσης μήτρας κ.α. Περίφημο για τις αιμοστατικές του ιδιότητες σε πληγές, με τον βρασμό του φλοιού του δέντρου που γίνεται κομπρέσα. Μάλιστα, έχει αποδειχθεί αποτελεσματικό για τον σταφυλόκοκκο ως ένα δυνατό αντιβακτηριδιακό.
Παλιότερα χρησιμοποιούσαν, κυρίως από το Πουρνάρι, Quercus coccifera, τη στάχτη του φλοιού ή των κλαδιών ως φυσικό απορρυπαντικό για τον καθαρισμό των ρούχων. Στη λαϊκή παράδοση χρησιμοποιούσαν τα «κηκίδια» που σχηματίζονταν από τα αυγά εντόμων επάνω στα κλαδιά, για να βάψουν μπεζ χρώμα τα υφάσματα.
Συνειδητοποιούμε πως η φύση πάντα βρίσκει τον τρόπο να ανθίσει, ακόμη και στα πιο απίθανα και ίσως μη ευνοϊκά μέρη. Γίνεται επινοητική και ανθεκτική, με κάθε φυτό να έχει το δικό του «αφήγημα» για το περιβάλλον που επιλέγει. Είναι ευνόητο πως η συμβουλή ειδικού είναι πάντα απαραίτητη για μια στοχευμένη βοτανοθεραπευτική αγωγή. Όπως επίσης, ότι λόγω ρύπανσης δε θα μάζευε κάποιος για προσωπική χρήση όλα αυτά τα βότανα της πόλης, αλλά θα έκανε προσεκτική συλλογή από τη φύση. Παρ’ όλα αυτά, είναι πολύτιμο να υπάρχει η δυνατότητα για τον ‘άνθρωπο της πόλης’ να έχει επαφή και εξοικείωση με τα αυτοφυή φυτά του τόπου του, σαν μέρος της άυλης πολιτισμικής κληρονομιάς και της σύνδεσης του με τον κύκλο των εποχών.
Η Βάλια Βλάτσιου είναι παρουσιάστρια της εκπομπής της ΕΡΤ3 «Βότανα, καρποί της Γης».
Διαβάστε ακόμα:
Πώς το Chelsea μετατρέπεται σε μια απέραντη έκθεση λουλουδιών
