Η λέξη Χαμάμ είναι αραβική και μεταφράζεται ως «διάδοση της θερμότητας». Οι αρχαίοι Έλληνες είναι οι πρώτοι που επινόησαν αυτή την θεραπεία κάθαρσης με τη θερμότητα και το νερό. Η παράδοση πέρασε στους Ρωμαίους, με τα γνωστά ρωμαϊκά λουτρά και στη συνέχεια, τη συνήθεια υιοθέτησαν οι Άραβες. Τα λουτρά εμφανίστηκαν στην Κωνσταντινούπολη στις αρχές του έβδομου αιώνα. Μια ιδιαίτερη κουλτούρα πλυσίματος. Σύμφωνα με τον προφήτη Μωάμεθ, «η καθαριότητα είναι το ήμισυ της πίστης».
Το χαμάμ σύμφωνα με την παράδοση χτίζεται στο σχήμα της παλάμης ανθρώπινου χεριού με δωμάτια διαφορετικών μεγεθών. Ο Μιμάρ Σινάν, κορυφαίος αρχιτέκτονας του 16 αιώνα, σχεδίασε πολλά κτήρια-ορόσημα της Κωνσταντινούπολης, ανάμεσά τους, και το εντυπωσιακό Suleymaniye Hamam που λειτουργεί μέχρι σήμερα. Οι ταξιδιωτικοί οδηγοί, μάλιστα, το συμπεριλαμβάνουν -δικαίως- στη λίστα με τα καλύτερα χαμάμ της πόλης.
Βρίσκεται ακριβώς απέναντι από την Αγία Σοφία και θυμίζει βυζαντινή εκκλησία. Μέχρι τις 4 το μεσημέρι, το χαμάμ λειτουργεί για γυναίκες, μετά τις 4, το ίδιο χαμάμ για άντρες. Ο χώρος υποδοχής είναι επενδυμένος με ξύλο, δίνει την αίσθηση του οντά, με χαμηλούς καναπέδες, ριχτές μαξιλάρες και γυναίκες όλων των ηλικιών που έχουν ολοκληρώσει το χαμάμ, τυλιγμένες με καθαρές λευκές πετσέτες. Φαίνονται ανανεωμένες και χαρούμενες. Κάθονται δίπλα δίπλα, ακούω τα αχνά τους γέλια. Δεξιά μου, μια Τουρκάλα επιχειρεί μέσα στο φλιτζάνι του καφέ να δει τα μελλούμενα της φίλης της. Χρόνια τώρα, τα χαμάμ αποτελούν και χώρο κοινωνικών συνευρέσεων. Για το καλωσόρισμα, μού προσφέρουν χυμό από ρόδι (σ.σ. στην Κωνσταντινούπολη είναι πολύ διαδεδομένος) και λουκούμι.
Μια πληθωρική γυναίκα με πλατύ χαμόγελο μού συστήνεται. Είναι η Ζαινάμπ. Με οδηγεί σε ένα μικρό, καθαρό δωματιάκι, το Τζαμεκιάν που στα τουρκικά σημαίνει καμαρίνι. Είναι ο χώρος που αφήνω τα προσωπικά μου αντικείμενα. Μου δίνει εσώρουχο και σαγιονάρες μιας χρήσης και το pestemal που μοιάζει με παρεό και με βοηθά να το δέσω με έναν περίτεχνο τρόπο δεσίματος. Έχω επιλέξει το παραδοσιακό turkish bath αλλά αυτό με τον έξτρα χρόνο της Σουλτάνας. Ευκαιρία να αποτινάξω έστω για 90 λεπτά τον μικροαστισμό μου και να έχω τιμές Σουλτάνας. Η Ζαινάμπ με πήρε από το χέρι και με οδήγησε στο εσωτερικό, δηλαδή στην καρδιά του χαμάμ. Το ότι με κρατάει από το χέρι, με κάνει να αισθάνομαι σαν μικρό παιδί που πρέπει να το προσέξεις και να το καθοδηγήσεις. Ανοίγει μια βαριά πόρτα και είναι σαν να μπαίνω σε ένα ιδιωτικό σύμπαν. Το μαρμάρινο δάπεδο είναι ζεστό. Η «καρδιά» του χαμάμ είναι ένας κυκλικός χώρος με ατμόλουτρο, θεωρείται ιερό μέρος.
Υπάρχει ο μύθος ότι μόνο αφού περάσεις από όλα τα δωμάτια του χαμάμ, το σώμα καθαρίζει. Όλα είναι τυλιγμένα σε μια αχλή. Σαν να τα βλέπω θολά ή σαν να περιγράφω όνειρο. Πρόκειται για έναν κόσμος χαλάρωσης, απελευθέρωσης και σιωπηλής γυναικείας αλληλεγγύης. Η πιο δραστική φεμινιστική επανάσταση θα μπορούσε να ξεκινήσει εδώ. Γυμνά σώματα, αφημένα στην χαλάρωση, χωρίς κανένα μάτι να τα λογοκρίνει. Ο χώρος είναι ντυμένος με λευκό μάρμαρο και από πάνω μας, υπάρχει ένας μεγάλος τρούλος με μικρούς φεγγίτες από όπου μπαίνει διακριτικά το φως. Ενώ είμαστε ταυτόχρονα πάνω από δέκα γυναίκες, επικρατεί απόλυτη ησυχία, θα την περιέγραφα σαν ευλαβική γαλήνη. Η καθεμιά μας είναι αφοσιωμένη αποκλειστικά στον εαυτό της και στη δική της στιγμή κάθαρσης. Ακούω μόνο το νερό που είναι σαν να παφλάζει στο σώμα.
Θα μπορούσε όλο αυτό να είναι ένα καλοστημένο installation που θα το ζήλευε ο πιο ανήσυχος εικαστικός καλλιτέχνης. Μια θεματική πάνω στον καθαρισμό του σώματος και της ψυχής. Η Ζαινάμπ με έβαλε να καθίσω στο ζεστό μάρμαρο. Δίπλα μου υπήρχε μια βρύση, την άνοιξε, έλυσε το παρεό και άρχισε να με πλένει. Όλο αυτό μου θύμισε μια ξεχασμένη φροντίδα. Σαν τότε που με έπλενε σχολαστικά η μητέρα. Υπάρχει κάτι αγνό εδώ. Σαν να είμαστε όλες μεγαλωμένα παιδάκια που πρέπει να καθαρίσει τους λεκέδες από τη σοκολάτα.
Η ζέστη δεν είναι αποπνικτική όπως στα μικρά, ξύλινα δωμάτια χαμάμ, σε χώρους κυρίως γυμναστηρίων, που είχα κατά καιρούς επισκεφτεί. Η θερμοκρασία δεν ξεπερνά τους τριάντα πέντε βαθμούς, δεν φέρνει ασφυξία, αλλά ένα αίσθημα θαλπωρής. Σαν να έχουμε μπει σε μια αρχαία «μήτρα» προστασίας. Η Ζαινάμπ μού ρίχνει ζεστό νερό από μια επάργυρη λεκάνη και μοιάζει σαν να με «ξαναβαφτίζει» στο όνομα ενός θεού που δεν χρειάζεται όνομα. Ρίχνει και ξαναρίχνει νερά, σαν να πλένει την αυλή του εαυτού μου που είχε σκονιστεί εδώ και χρόνια και κανείς δεν είχε μπει στον κόπο να την καθαρίσει. Ρίχνει νερό και αυτό έχει έναν ρυθμό. Σαν το μάντρα, στην προκειμένη, να μην είναι μια λέξη αλλά το ίδιο το νερό που σε οδηγεί στο μυστικό πέρασμα. Παρατηρώ και τις άλλες γυναίκες να είναι μέσα στην ίδια, γλυκιά αποχαύνωση. Την μία την λούζουν, στην άλλη κάνουν μασάζ με αφρούς. Εδώ, σημασία δεν έχει πώς μοιάζει το σώμα αλλά πώς αυτό θα γίνει πιο καθαρό. Το φως περνάει μέσα από τους φεγγίτες ευλαβικά, οι αχτίδες είναι σαν να μου φέρνουν στην επιφάνεια μια βαθύτερη επίγνωση του εαυτού μου.
Η Ζαινάμπ παίρνει ένα γάντι από τρίχωμα κατσίκας που λέγεται «Κετσέ», τρίβει πάνω το σαπούνι και αρχίζει να με πλένει σχολαστικά. Τρίβει και τρίβει, σαν ο λεκές να είναι επίμονος και να σκεπάζει κάτι πολύτιμο δικό μου από κάτω. Τρίβει; Ή σκάβει; Με τη βοήθεια της ζέστης και του σκληρού γαντιού, νεκρά κύτταρα βγαίνουν από το σώμα μου σαν να είναι λέπια. Σαν να είχα χρόνια να πλυθώ κανονικά. Τρίβει και τρίβει. Δεν είναι δυσάρεστη η αίσθηση, δεν με πονάει ακριβώς, αλλά είναι και σαν να αλλάζω δέρμα. Οι κινήσεις της έχουν έναν συγχρονισμό. Με τρίβει και στην πλάτη και στους μηρούς. Είναι γονατισμένη, βρεγμένη και η ίδια, και αντί να πλένει τα μάρμαρα της κεντρικής σάλας, πλένει το σώμα μου με τον ίδιο ζήλο, την ίδια επιμονή, το ίδιο μεράκι. Αίφνης αισθάνομαι το σώμα μου καινούργιο. Πόσες δεκαετίες είχε κάποιος να με πλύνει; Από τότε που σταμάτησε η μαμά γύρω στα δέκα μου χρόνια. Η αίσθηση της χαμένης αγνότητας μού φέρνει δάκρυα στα μάτια.
Όταν πλέον το δέρμα μοιάζει με καλογυαλισμένο μπρούτζο, με ξαπλώνει στο ζεστό μάρμαρο. Η Ζαινάμπ κάνει κάτι κινήσεις που μοιάζουν με χορογραφία. Παίρνει ένα τούλι που μοιάζει με μαξιλαροθήκη, το κουνάει κυκλικά και βγαίνουν σαπουνάδες. Σαπουνάδες ψηλές, σαν λευκά βουνά, που τις άφηνε απαλά στο σώμα μου και αυτές, έτσι όπως λιώνουν, με αγκαλιάζουν και με καθησυχάζουν υπαρξιακά. Οι σαπουνάδες λιώνουν αργά και η Ζαινάμπ μου κάνει απαλές μαλάξεις,, σαν χαλαρωτικό μασάζ με τις σαπουνάδες. Εδώ είναι η Εδέμ. Ναι, εκείνη την ώρα ισχυρίζομαι ότι βρήκα ένα άλλο είδος πίστης. Ένα άλλο είδος συγχώρεσης. Δάκρυα απελευθέρωσης κυλούν αβίαστα από το πρόσωπό μου. Υπαρξιακή απελευθέρωση.
Μια χειρολαβή που πλέον γνωρίζω πού μπορώ να βρίσκω και να επανέρχομαι, όταν τα πράγματα ζορίζουν. Η Ζαινάμπ, ένας ξένος άνθρωπος που μόνο το όνομά της γνωρίζω, έβαλε τα χέρια της και τράβηξε μακριά τη μαυρίλα. Μέσα σε αυτό το το χαμάμ, μαζί με το σώμα, είχα αναμφίβολα καθαρίσει και την ψυχή μου. Σαν να είχα κάνει απανωτές, ψυχοθεραπευτικές συνεδρίες Δεν τελείωσε, όμως, η απόλαυση εκεί. Υπάρχει και το κερασάκι. Το λούσιμο: το απόλυτο σφράγισμα στη χαλάρωση. Δεν είναι σαν το λούσιμο στον άβολο, κομμωτηριακό λουτήρα. Γίνεται, όσο είμαι ξαπλωμένη στο ζεστό μάρμαρο. Με λούζει με αργές, καθόλου βιαστικές κινήσεις, που αν μπορούσα να γίνουν λόγια θα μου έλεγαν: «Μην ανησυχείς για τίποτα, όλα θα πάνε καλά». Τέλος, με ξέπλυνε πάλι με ζεστό νερό και είπε: «Είσαι έτοιμη». Κυριολεκτικά ήμουν έτοιμη. Αισθανόμουν σαν ολοκαίνουργια, καθαρή σελίδα. Με ξαναπήρε από το χέρι και πήγαμε στον χώρο υποδοχής. Ρώτησε αν ήθελα τσάι ή καφέ. Ένιωθα ήρεμη και επαναπροσδιορισμένη.
Για όση ώρα ήμουν εκεί, θύμιζα ένα βότσαλο σε μια ακρογιαλιά. Δεν υπήρχαν έννοιες. Δεν χρειαζόμουν τίποτα περισσότερο ή λιγότερο από ό,τι είχα ήδη. Ούτε το κινητό μου, ούτε τον έξω κόσμο, ούτε κάτι άλλο. Έφυγα μετά από ώρα, ανάλαφρη σαν πούπουλο και έτοιμη για ό,τι φέρει η ζωή. Εκ τότε, το χαμάμ δεν είναι απλά μια εμπειρία, άλλα κάτι σαν ολική επαναφορά.
Θα επιστρέψω στην Κωνσταντινούπολη με την ευχή να ξαναδιαβώ το ίδιο κατώφλι.
Διαβάστε ακόμα:
Κωνσταντινούπολη: Ένα μικρό ελληνικό καφέ στην καρδιά του Πέρα
Ανακαλύπτοντας τις άγνωστες σκεπαστές αγορές της Κωνσταντινούπολης
Κινστέρνες: Οι υπόγειες δεξαμενές-παλάτια της Κωνσταντινούπολης
