Ο ανυποψίαστος οδηγός που θα βρεθεί στην παλιά Εθνική Οδό Μεσολογγίου- Αιτωλικού θα ξαφνιαστεί. Θα αντικρίσει μικρούς λόφους, έως και 15 μέτρα ύψος. Όχι με γρασίδι, ούτε καν άχυρο, αλλά αλάτι.
Εδώ βρίσκονται οι αλυκές Μεσολογγίου. Οι μεγαλύτερες αλυκές της χώρας. Η ιστορία αιώνων και η συμβολή στην τοπική οικονομία είναι το ένα κομμάτι αυτής της ιστορίας. Η άλλη είναι η ή δια η εικόνα που βλέπει κανείς επισκεπτόμενος την περιοχή. Χρώματα κάθε είδους και ένα τοπίο που μοιάζει σεληνιακό σε αρκετά σημεία.
Στις ακτές της λιμνοθάλασσας υπάρχουν δύο αλυκές. Η μία ανήκει στο Δημόσιο και η άλλη στο δήμο Μεσολογγίου -η μοναδική αλυκή στην Ελλάδα που δεν ανήκει στο κράτος. Η μεγάλη, κρατική, έχει έκταση περίπου 12.000 στρέμματα, η δημοτική περίπου 2.000.
Από αυτές της δύο αλυκές παράγεται σε σταθερή βάση τουλάχιστον το 50-70% της ελληνικής παραγωγής αλατιού. «Παλιότερα η μία ονομαζόταν Άσπρη, η κρατική, και Μαύρη η δημοτική. Αυτό είχε να κάνει με το χρώμα του αλατιού που έβγαζαν» λέει ο κ. Νίκος Κορδώσης, ο άνθρωπος που πρωτοστατεί στην προσπάθεια να υπάρξει αλατοτουρισμός στην περιοχή.
Ο Νίκος Κορδώσης θυμάται τον εαυτό του από μικρό παιδί να παίζει στα «τηγάνια», τα αλοπήγια όπου το θαλασσινό νερό εκτίθεται στον ήλιο προκειμένου να στεγνώσει και να μείνει το αλάτι. Το 2010, το μη κερδοσκοπικό σωματείο του, η «Διέξοδος» διοργάνωσε μία μεγάλη έκθεση για το αλάτι, με τίτλο «Αλάτι, ο λευκός θησαυρός». Ήταν τέτοια η επιτυχία και το ενδιαφέρον που ο κ. Κορδώσης αποφάσισε η έκθεση να γίνει μόνιμη, να φτιαχτεί δηλαδή ένα μουσείο για το αλάτι. Έτσι, το 2020 στην Τουρλίδα (ένα νησάκι στη λιμνοθάλασσα που ενώνεται από το 1885 με δρόμο με την πόλη του Μεσολογγίου), δίπλα στη δημοτική αλυκή, σε ένα κτίριο όπου παλιά ήταν κοιτώνας των εργατών της αλυκής και μετά αποθήκη με άχυρο για τα άλογα που έσερναν τα βαγονέτα με το αλάτι, ιδρύθηκε το Μουσείο Άλατος.
Εδώ μπορεί να μάθει κανείς για την ιστορία των αλυκών της περιοχής, η λειτουργία των οποίων έχει καταγραφεί ήδη από τον 14ο αιώνα. Να δει τη μεγάλη συλλογή από 1500 αλατιέρες, άλλες κομψοτεχνήματα, άλλες πιο απλές, οι οποίες χρονολογούνται από τον 19ο αιώνα. Να μάθει για τις 14.000 χρήσεις του αλατιού -το μαγείρεμα είναι ένα μικρό μόνο μέρος τους. Nα μάθει για τον ρόλο του αλατιού στην κουλτούρα και τον πολιτισμό των διάφορων λαών του κόσμου. Να δει έργα τέχνης εμπνευσμένα από το αλάτι. Και βέβαια να απολαύσει τη θέα στις αλυκές ή να περπατήσει ανάμεσα στους λόφους αλατιού.
Εξαιτίας των απαγορεύσεων για τον κορωνοϊό το μουσείο ξεκίνησε ουσιαστικά τη λειτουργία του τον Μάϊο του 2021. «Υπήρξε μεγάλη ανταπόκριση, σε ένα τετράμηνο ξεπεράσαμε τους 4.000 επισκέπτες. Δείχνει ακριβώς το ενδιαφέρον που υπάρχει σε όλη την Ελλάδα για τα παραδοσιακά προϊόντα αλλά και την τάση των ανθρώπων να κάνουν κάτι παραπάνω στις διακοπές τους από ένα απλό μπάνιο στη θάλασσα», λέει ο κ. Κορδώσης.
Η επιτυχία της έκθεσης, αλλά και η γενικότερη αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για τα παραδοσιακά προϊόντα είχε και επιχειρηματικό αντίκτυπο. Ντόπιοι ίδρυσαν βιοτεχνίες στις οποίες συσκευάζουν και πωλούν το αλάτι Μεσολογγίου ή μείγματα με βάση αυτό. «Εμείς πουλάμε το αλάτι σε ανεπεξάργαστη μορφή, σε διάφορα μεγέθη, όλη η δουλεία γίνεται στο χέρι» λέει ο Λάμπρος Φλώρος ο οποίος μαζί με τα παιδιά του ίδρυσαν μια βιοτεχνία αλατιού το 2012. «Το προϊόν του ανεπεξάργαστου αλατιού είναι πολύ ανώτερο από τα κοινά αλάτια του εμπορίου».
Ο κ. Φλώρος αποδίδει την επιτυχία της επιχείρησης στο ίδιο το προϊόν. «Τη διαφορά την καταλαβαίνει και ένας μη εκπαιδευμένος ουρανίσκος. Αλλά υπάρχει η βασική διαφορά του χρώματος. Το αλάτι, αντίθετα με την αντίληψη που έχουμε όλοι, δεν είναι άσπρο. Το χρώμα διαμορφώνεται από τις καιρικές συνθήκες. Μπορεί να είναι διάφανο, κρυστάλλινο. Μπορεί να είναι κάτασπρο, μπορεί να έχει κάποια απόχρωση. Το κάτασπρο χρώμα είναι αποτέλεσμα του ψησίματος και του τριψίματος. Άλλος τρόπος να καταλάβει κανείς αν το αλάτι έχει υποστεί επεξεργασία ή όχι είναι το μέγεθος του κρυστάλλου. Τα αλάτια που έχουν ψηθεί και τριφτεί θα έχουν το ίδιο μέγεθος.
Στις αλυκές Μεσολογγίου, το αλάτι παράγεται με μία μέθοδο γνωστή από την αρχαιότητα. Η περίοδος της παραγωγής ξεκινά από Μάρτιο/Απρίλιο και διαρκεί έως το τέλος του Οκτωβρίου. Το νερό της θάλασσας εξατμίζεται από τον ήλιο και το άνεμο και μένει το αλάτι. Στις αλυκές δημιουργούνται τεχνητές λεκάνες με νερό της θάλασσας.
Την άνοιξη και το καλοκαίρι το νερό θερμαίνεται και σιγά σιγά στεγνώνει, οι υψηλές θερμοκρασίες και οι άνεμοι έχουν κάνει τη δουλειά τους. Αφού περάσει πρώτα από διάφορες δεξαμενές για λόγους «φιλτραρίσματος» στο τέλος του καλοκαιριού, το γεμάτο αλάτι θαλασσινό νερό μεταφέρεται στα αλοπήγια, τα τηγάνια. Εκεί το νερό στεγνώνει τελείως και τον Σεπτέμβριο αρχίζει η συγκομιδή. Το αλάτι μετά πλένεται με θαλασσινό νερό και μεταφέρεται σε υπαίθριες αποθήκες. Δηλαδή τους λόφους αλατιού που εντυπωσιάζουν τους επισκέπτες.
Αφρίνα, ο ελληνικός ανθός αλατιού
Στις αλυκές του Μεσολογγίου υπάρχει και η μόνη ελληνική παραγωγή ανθού αλατιού ή fleur de sel καθώς διεθνώς το προϊόν είναι γνωστό με τη γαλλική ονομασία. «Οι ιδιαίτερες καιρικές συνθήκες της λιμνοθάλασσας είναι αυτές που παίζουν και εδώ τον ρόλο τους. Το νερό είναι ρηχό και ζεστό, υπάρχει ελάχιστο κύμα και μέτριοι άνεμοι. Στην επιφάνεια των αλοπηγίων, των τηγανιών, φτιάχνεται μια λεπτή κρούστα του πρώτου αλατιού. Σιγά σιγά, με τον άνεμο, η κρούστα αυτή θα παρασυρθεί και θα φτάσει σαν αφρός στις όχθες των τηγανιών» λέει ο κ. Φλώρος. «Για αυτό άλλωστε ο ελληνικός ανθός αλατιού λέγεται «αφρίνα». Όταν αυτός ο αφρός στεγνώσει, συλλέγεται αποκλειστικά και μόνο με το χέρι από εξειδικευμένους εργάτες με ξύλινα εργαλεία. Είναι το μόνο κομμάτι των εργασιών στις αλυκές που γίνεται ακόμα ατομικά και χειροκίνητα, με μια ιδιαίτερη τεχνική», λέει ο κ. Φλώρος.
Η συγκομιδής της αφρίνας είναι η πρώτη συγκομιδή κάθε χρόνο. Μόλις τελειώσει το μάζεμά της, αρχίζει το μάζεμα του αλατιού, με μηχανήματα αυτή τη φορά. Σύμφωνα με τον κ. Φλώρο η αφρίνα του Μεσολογγίου είναι ανώτερη από το γαλλικό fleur de sel «αλλά όπως και σε άλλα θέματα και εδώ πρέπει να γίνει δουλειά στο θέμα του μάρκετινγκ».
To αλάτι ως πόλος έλξης του τουρισμού
Και ο κ. Κορδώσης και ο κ. Φλώρος θεωρούν πως με άξονα την αλυκή και το μουσείο θα μπορούσε να υπάρξει τουριστική ανάπτυξη της περιοχής. «Το φυσικό περιβάλλον της λιμνοθάλασσας είναι μοναδικό. Υπάρχουν τα φλαμίγκο, υπάρχει ένα πλήρες οικοσύστημα, υπάρχουν ιαματικά νερά», λέει ο κ. Φλώρος. Δεν χρειάζεται να το πει κάποιος ντόπιος. Όποιος περπατήσει στην περιοχή θα εντυπωσιαστεί από τη μοναδικότητα του τοπίου, με τα χρώματα στα τηγάνια να εναλλάσσονται από το μπλε, στο πράσινο και το κόκκινο. Πέρα από τους λόφους του αλατιού θα δει τις πελάδες, δηλαδή τα σπιτάκια που μοιάζουν να επιπλέουν πάνω στη θάλασσα και τα οποία ψαράδες και ιχθυοτρόφοι χρησιμοποιούν ως μέρη ανάπαυσης. Και θα δει τα πριάρια, τις βάρκες με τον επίπεδο πυθμένα, ώστε να επιπλέουν στα πολύ ρηχά νερά της λιμνοθάλασσας. «Είναι η ιδιαίτερη χλωρίδα και πανίδα της περιοχής, μαζί με τον λευκό θησαυρό της, το αλάτι, που πρέπει να μπουν στο επίκεντρο της τουριστικής ανάπτυξης» καταλήγει ο κ. Κορδώσης.
