Η Νάξος αποτελεί το μεγαλύτερο και ίσως το πιο εύφορο νησί στην καρδιά των Κυκλάδων. Η έντονη ηλιοφάνεια, η βραδινή πάχνη, η θαλασσινή αλμύρα, οι ορεινοί όγκοι και τα μελτέμια συνθέτουν ένα ιδιαίτερο μικροκλίμα που έχει διαμορφώσει τους σημερινούς προστατευόμενους οικοτόπους του ευρωπαϊκού δικτύου Natura 2000. Το νησί μας προσφέρει πληθώρα βοτάνων και καρπών που οι άνθρωποι του τόπου γνωρίζουν, αγαπούν και συχνά παλεύουν για την διατήρησή τους.
Όπως για παράδειγμα, ο Στέφανος Ψαρράς, που έχει ασχοληθεί για χρόνια με τη συλλογή και την καλλιέργεια παραδοσιακών σπόρων. Μέχρι και σήμερα, οι ντόπιοι συναντιούνται σε εκδηλώσεις για να ανταλλάξουν παλιούς σπόρους από σέσκουλα, αρακά, μπάμιες, το κωμιακίτικο κρεμμύδι τους, μικρόκαρπα ρεβίθια και 2 ποικιλίες κουκιά, τα μικροκούκια και τα πλατοκούκια. Ανάμεσά τους, 6-7 παλιές ποικιλίες καρπουζιού που καλλιεργούνταν πάντα πολύ στο νησί, ακόμα και σε άνυδρα χωράφια με συγκεκριμένες τεχνικές. Μια πολύ γευστική ποικιλία αγγουριού και ντομάτα «χελιδώνα» από την αντίστοιχη περιοχή, με το μεγάλο ακανόνιστο σχήμα της. Στο νησί, υπήρχαν πάντα και πολλά είδη φασολιών, όπως μαυρομάτικα που ευδοκιμούσαν σε άνυδρα εδάφη, αλλά και τα στριφωτά που έμπαιναν σε μπαξέ. Αλλά και αναρριχώμενα φασόλια πολίτικα ή μπαρμπούνια ή πατρεμά στην τοπική διάλεκτο.
Ο ίδιος, εδώ και χρόνια, όπως μας αφηγείται, έχει μπολιάσει πάνω από 10.000 παραδοσιακά δέντρα, διασώζοντας ποικιλίες και μοιράζοντας τα στους συντοπίτες του. Ακόμη και φύτεμα με κουκούτσια καρπών ή φτιάχνοντας δεντρύλλια από μοσχεύματα για να δώσει νέα ζωή σε αχλαδιές, κορομηλιές, δαμασκηνιές, συκιές, ελιές και πολλούς άλλους καρπούς του τόπου. Μεγαλώνοντας σε μια εποχή που ο άνθρωποι έδιναν αξία στην πολύτιμη σοδειά και την φύλαγαν στα πυθάρια, σκεπάζοντας τα με πανί και ψιλή άμμο από τις παραλίες του νησιού για συντήρηση. Σε μια εποχή που οι οικογένειες πήγαιναν τους σπόρους σαν ιεροτελεστία, πριν την καλλιεργητική περίοδο, να τους ευλογήσει ο παπάς του χωριού. «Αν δεν έχεις μεγαλώσει έτσι», μοιράζεται μαζί μας με θλίψη ο κ. Στέφανος, «είναι δύσκολο να ριζώσει μέσα σου αυτή η αγάπη και η μυστική επικοινωνία με τη φύση, η εκτίμηση για όλα αυτά τα φυτά που «ζωοθρέφουν», θρέφουν δηλαδή τη ζωή των ανθρώπων της».
Ο Μανώλης Σαντοριναίος, ετών 71, είναι ένας ακόμη φυσιοδίφης που αγαπά τον φυτικό πλούτο του νησιού και τις θεραπευτικές του ιδιότητες. Εδώ και 20 χρόνια, πεζοπορεί στα βουνά της Νάξου, συλλέγει με προσοχή βότανα και είναι περήφανος για την ποικιλία κεραλοιφών που φτιάχνει με αυτά. Έως σήμερα, έχει δημιουργήσει 29 κεραλοιφές με φρέσκα βότανα που τα εκχυλίζει σε ελαιόλαδο και αγνό κερί μέλισσας. Η πιο ιδιαίτερη παρασκευή του περιέχει τον συνδυασμό 4 διαφορετικών φυτών. Η λεβάντα, ο ευκάλυπτος, ο δυόσμος και η μέντα είναι ιδανικά για τα ιγμόρεια, για βρογχίτιδες και κρυολογήματα.
Ο κ. Μανώλης παρασκευάζει, επίσης, κεραλοιφή με λουίζα για πονοκεφάλους, πυρετό και ημικρανίες. Προτείνει το εκχύλισμα φασκόμηλου μαζί με χυμό λεμονιού και κερί μέλισσας για ερεθισμούς μετά το ξύρισμα αλλά και γα την κακοσμία ή μύκητες στα πόδια. Κόκκινη καυτερή πιπεριά ή τουρκάκι, όπως την λένε οι ντόπιοι που την καλλιεργούν, για μυοσκελετικούς πόνους, κράμπες και ρευματισμούς. Η πιο δημοφιλής κεραλοιφή του παραμένει πάντως για τον κόσμο, αυτή με το ταπεινό αλλά θαυματουργό χαμομήλι για εκζέματα, μύκητες, κουρασμένα μάτια και ερεθισμό στις θηλάζουσες. Ο ίδιος είναι ευγνώμων για τον ευλογημένο τόπο του, «ο κοιμισμένος γίγαντας» των Κυκλάδων, όπως τον αποκαλεί, που ξυπνάει κάθε καλοκαίρι για να χαρίσει τις ομορφιές του σε τόσους επισκέπτες.
Σε αυτόν το ιδιαίτερο τόπο, συναντάμε και την εταιρεία Organic Islands και τον Νίκο Χατζηανδρέου που διέκρινε τις δυνατότητες καλλιέργειας και εμπορικής αξιοποίησης των βοτάνων. Από το 2010, επιλέγει να καλλιεργεί βιολογικά πολλά βότανα σε μικρές ποσότητες, συνδυάζοντας το μοναδικό νησιωτικό κλίμα και το καθαρό περιβάλλον με πρακτικές αειφορίας. Ανάμεσα στα βασικά βότανά τους, βρίσκεται η κοινή ρίγανη, η νησιωτική ρίγανη, το φλισκούνι, το θυμάρι, το μελισσόχορτο, η εχινάκεια, η λεβάντα ακόμη και το τσάι του βουνού. Η ποιότητα των προϊόντων της εταιρείας έχει αποσπάσει διεθνείς διακρίσεις και βραβεία. Βοτανικά ροφήματα, αιθέρια έλαια μέχρι και παραδοσιακά λουκούμια με άρωμα από λεβάντα, δεντρολίβανο ή φλισκούνι.
Από την αρχή, το όραμα του Νίκου εμπεριείχε το να στηρίξει και να γίνει μέρος της τοπικής οικονομίας και να δημιουργήσει μια επιχείρηση στο νησί αξιοποιώντας τους εκεί πόρους, τη γη και τα φυτά, αλλά και το εργατικό δυναμικό και τις διαθέσιμες εγκαταστάσεις. Το γεγονός ότι τότε οι γνώσεις ήταν ελλιπείς, καθώς κανένας στο νησί, αλλά αρκετά λίγοι και στην υπόλοιπη Ελλάδα, δεν καλλιεργούσε συστηματικά αρωματικά φυτά, σίγουρα, έφερε προκλήσεις. Χρειάστηκε πολύς πειραματισμός, παρατήρηση και χρόνος για να συμπεράνουν τι αποδίδει και σε ποιο χωράφι. Πλέον, όπως επισημαίνει και ο ίδιος, η εμπορική αξιοποίηση των βοτάνων ως προϊόντα που καταναλώνονται σχετικά αργά μπορεί να αποδώσει αρκετά γρήγορα σε πωλήσεις εδώ, λόγω του εναλλασσόμενου τουρισμού που χαρακτηρίζει τα περισσότερα νησιά μας.
Αφήνοντας για το τέλος μια άλλη εταιρεία-ορόσημο του νησιού, το Ποτοποιείο Βαλληνδρά, που εξειδικεύεται στην παραγωγή λικέρ κίτρου από το 1896, όταν πήρε μια από τις πρώτες άδειες ποτοποιίας στη χωρά. Ήδη όμως, από το 1870 ο πρόγονος Γρηγόρης Βαλληνδράς χρησιμοποίησε τα φύλλα της κιτριάς για να αρωματίσει τη ρακή που παρήγαγαν τότε και να φτιάξει το γνωστό κιτρόρακο. H κιτριά (citrus medica) θεωρείται ότι έφτασε κάποτε από την Περσία και αργότερα με ποικιλίες κιτριάς και νερατζιάς παράχθηκε το υβρίδιο της λεμονιάς. Στην αρχαιότητα, χρησιμοποιήθηκε για φαρμακευτικούς σκοπούς και αποτέλεσε σύμβολο της γονιμότητας και της αφθονίας. Το λικέρ κίτρου ή κιτρολέμονου θεωρείται, αποδεδειγμένα πια, ιδιαίτερα χωνευτικό. Στην παραδοσιακή αρωματοποιία αλλά και τη σημερινή κοσμητολογία, το αιθέριο έλαιο του χρησιμοποιείται κατά κόρον ως βάση, λόγω έντονου αρώματος αλλά και θεραπευτικών ιδιοτήτων.
Εδώ και 5 γενιές, λοιπόν, στην οικογενειακή επιχείρηση του ποτοποιείου Βαλληνδρά αξιοποιούν τα φύλλα του δέντρου με τα ισχυρά αρωματικά αιθέρια έλαιά τους. Με την απόσταξή τους σε αλκοόλη από κριθάρι, στον ίδιο αποστακτήρα με τους παραδοσιακούς χάλκινους άμβυκες εδώ και 27 χρόνια, παράγεται αυτό το μοναδικό στον κόσμο αφέψημα. Φυσικά, είναι αναγνωρισμένο ως ΠΓΕ, δηλαδή προϊόν Προστατευόμενης Γεωγραφικής Ένδειξης. Μετά την αρχική απόσταξη γίνεται επεξεργασία και δημιουργούνται 3 τύποι ποτού. Το πράσινο, που είναι πιο κοντά στην παραδοσιακή έννοια του λικέρ, στους 30 βαθμούς, με αρκετή ζάχαρη και απόλυτα φυτικό χρώμα για να διαχωρίζεται. Το άσπρο/ διάφανο στους 33 βαθμούς με προσθήκη λίγης γλυκαντικής ουσίας και, τέλος, το δυνατό κίτρινο που είναι πιο ξηρό και προκύπτει από διπλή απόσταξη φύλλων κίτρου, 36 βαθμούς αλκοόλης και ελάχιστη ζάχαρη.
Από τότε μέχρι και σήμερα, σε κάθε σπίτι αλλά και κοινωνική εκδήλωση του νησιού, υπάρχει ένα από αυτά στο τραπέζι. Έτσι, διαμορφώθηκε μια ξεχωριστή παράδοση που αξιοποίησε έναν θησαυρό της φύσης και προσέφερε, ιδιαίτερα στο Χαλκί της Νάξου, εργασιακές δυνατότητες και οικονομική ανάπτυξη. Μια περιοχή με αρκετά χωριά που θα μπορούσε να είχε ερημώσει, σήμερα με περισσότερες από 40 επιχειρήσεις, διατηρεί τον ντόπιο πληθυσμό της και αποτελεί πόλο επισκεψιμότητας.
Καθώς περνούν τα χρόνια, κοινή ανησυχία όλων παραμένει κατά πόσο αυτή η συχνά λεπτή ισορροπία μπορεί να επιτευχθεί. Η ισορροπία ανάμεσα στην εμπορική δραστηριοποίηση και τη διαφύλαξη των ντόπιων παραδόσεων, χωρίς η μαζική ανάπτυξη και οι σύγχρονες απαιτήσεις να αλλοιώνουν τον χαρακτήρα του νησιού. Αξιοποιώντας, δηλαδή, και προσφέροντας σε μια τουριστική ανάπτυξη που σέβεται τους ανθρώπους, την ίδια τη γη και τις ισορροπίες του πολύτιμου οικοσυστήματός της.
Διαβάστε ακόμα:
Αμοργός: Ο μικρός μέγας βοτανόκηπος του Αιγαίου
Εξερευνώντας τα βότανα του Υμηττού
Τα Άγρια Χόρτα της ελληνικής γης: Τα είδη, η σωστή αξιοποίηση, οι θεραπευτικές ιδιότητες
