Μπορεί τα ταξίδια την εποχή των Χριστουγέννων να έχουν συνδεθεί κυρίως με θεαματικά στολισμένες πρωτεύουσες της κεντρικής Ευρώπης και σκηνικά παραμυθένιων υπαίθριων αγορών που στήνονται σε πλατείες με επιβλητικά αξιοθέατα, έχουν όμως και οι μεσογειακές χώρες το δικό τους ξεχωριστό τρόπο και κυρίως τα ιδιαίτερα έθιμά τους που συνδέονται με αυτή την εποχή του χρόνου. Αναμεσά τους, η Ιταλία εστιάζει όπως είναι αναμενόμενο στη θρησκευτική διάσταση των γιορτών και παρότι οι μεγάλες πόλεις της φορούν τα γιορτινά τους, η κεντρική θεματική εστιάζει στο θαύμα της Γέννησης και την άγια νύχτα των Χριστουγέννων.
Κι αν η βορειοανατολική πλευρά της Ιταλίας στις παρυφές των Άλπεων εναρμονίζεται σε ύφος με τις τυπικές γιορτινές αγορές των γειτονικών της χωρών, ο ιταλικός νότος και συγκεκριμένα η Νάπολη, εντυπωσιάζουν με το θέαμα των «presepi», μια παράδοση που με περηφάνια και περισσή τέχνη οι Ναπολιτάνοι διατηρούν ζωντανή εδώ και 10 αιώνες. Η αναπαράσταση της σκηνής της Γέννησης βέβαια -από σπίτια ως πλατείες και εκκλησίες- δεν είναι ένα έθιμο που απαντάται μόνο στην πρωτεύουσα της Καμπανίας. Στη Νάπολη όμως η φάτνη, η λεγόμενη «Il presepe napoletano» αποτελεί ένα θεαματικό σκηνικό, το οποίο απαρτίζεται από δεκάδες ή και εκατοντάδες φιγούρες και έως χιλιάδες μικροαντικείμενα που αναπαριστούν με εντυπωσιακή ζωντάνια και πιστότητα τμήματα της πόλης την εποχή του 18ου αιώνα.
Οι έξοχα φιλοτεχνημένες μινιατούρες, σωστά έργα τέχνης σε πολλές περιπτώσεις, δεν περιορίζονται στα βασικά πρόσωπα που περιβάλλουν τον νεογέννητο Ιησού. Από τους μάγους με τα δώρα, τους αγγέλους και τα ζώα, ως μορφές της ναπολιτάνικης ιστορίας -όπως ο δημοφιλής Pulcinella-, αγρότισσες και χωρικούς με τις σοδειές τους, εμπόρους με τις πραμάτειες τους, σπίτια, καλύβες, μικρομάγαζα και υπαίθριους πάγκους, ως προσωπικότητες της σύγχρονης εποχής, όπως ποδοσφαιριστές -με δημοφιλέστερο τον λατρεμένο στη Νάπολη Diego Maradona– ηθοποιοί σαν τον λαοφιλή Τοτό, ακόμη και πολιτικοί ή εστεμμένοι, κατασκευάζονται από εξειδικευμένα εργαστήρια και ικανούς τεχνίτες, συντηρώντας ευλαβικά την παράδοση και προκαλώντας θαυμασμό σε όποιον παρατηρεί μια αυθεντική presepe. Τον ίδιο θαυμασμό που ένιωσε και περιέγραψε και ο Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε στο έργο του «Ταξίδι στην Ιταλία» αναφερόμενος στις λεπτομέρειες που τον είχαν εντυπωσιάσει σε αυτή τη «χαρακτηριστική διασκεδαστική συνήθεια των Ναπολιτάνων», όπως την είχε αποκαλέσει.
Την αξιοθαύμαστη αυτή παράδοση η Νάπολη δεν την επιδεικνύει μόνο αυτή την εποχή. Ολόκληρο το χρόνο, τεράστιες φάτνες με καλοφτιαγμένες μινιατούρες απίστευτης λεπτομέρειας εκτίθενται σε σημαντικά αξιοθέατα, ιστορικά εργαστήρια δημιουργούν καθημερινά φιγούρες όλων των μεγεθών και γραφικοί δρόμοι του ιστορικού κέντρου γεμίζουν από τουρίστες που προσπαθούν να διαλέξουν πως θα στήσουν τη δική τους ιδανική σκηνή της Γέννησης. Αξιοθέατο πλέον από μόνες τους, οι presepi αξίζουν ιδιαίτερης προσοχής από όποιον βρεθεί στη γοητευτική Νάπολη, ενώ τα παρακάτω στοιχεία σας αποκαλύπτουν όλα τα μυστικά τους, από τους κρυφούς συμβολισμούς ως το πού θα δείτε τις εντυπωσιακότερες.
Οι ρίζες της παράδοσης
Μπορεί οι απαρχές του δημοφιλούς εθίμου να εντοπίζονται γύρω στο 1025, αλλά η εδραίωση της Νάπολης ως πρωτεύουσας των presepi ήρθε 3 αιώνες αργότερα, κυρίως χάρη στην καλλιτεχνική δεινότητα των αδερφών Pietro και Giovanni Alemanno. Είχε προηγηθεί το 1340 η δωρεά της Βασίλισσας Σάντσα της Μαγιόρκας μιας απλοϊκής φάτνης στις Κλαρίτες μοναχές της Νάπολης, από την οποία μάλιστα σώζεται η φιγούρα της Παναγίας και εκτίθεται στο Μουσείο Σαν Μαρτίνο. Έκτοτε, και ως τον 15ο αιώνα, τα εργαστήρια ξυλογλυπτικής και κεραμικής της πόλης παρήγαγαν συστηματικά τις βασικές φιγούρες για τις φάτνες, ενώ ο ιερέας και μετέπειτα άγιος San Gaetano da Thiene πρότεινε τον εμπλουτισμό της αναπαράστασης της Γέννησης με περισσότερους χαρακτήρες. Την τάση αγκάλιασαν πλούσιοι και ευγενείς, ως και ο Βουρβόνος βασιλιάς Κάρολος Γ’ παρήγγειλε μια μεγαλοπρεπή presepe για το Ανάκτορο της Καζέρτας κι έτσι τον 18ο αιώνα, η νέα σχολή τεχνιτών που αναδύθηκε απολάμβανε κύρος και η ναπολιτάνικη φάτνη που αναπαριστούσε τη νέα μητρόπολη των Βουρβόνων και τα ήθη της εποχής, είχε πλέον καθιερωθεί σε όλο της το μεγαλείο.
Στις μέρες μας, το στήσιμο της φάτνης στα ναπολιτάνικα σπίτια φέρνει κοντά όλη την οικογένεια και συνήθως λαμβάνει χώρα στις 8 Δεκεμβρίου. Η σκηνή τοποθετείται σε κεντρικό σημείο του σπιτιού με όλους τους χαρακτήρες που διαθέτει κάθε οικογένεια, πλην της φιγούρας του νεογέννητου Ιησού που μπαίνει στη φάτνη μόνο την Παραμονή των Χριστουγέννων.
Κρυφοί συμβολισμοί, αφανείς λεπτομέρειες και μοναδικές ιδιαιτερότητες
Μπορεί ο σπουδαίος Ναπολιτάνος γλύπτης Giuseppe Sanmartino να δημιούργησε αληθινή σχολή όσον αφορά τις μορφές από τερακότα που κοσμούσαν τις φάτνες, αλλά είναι ο θεατρικός συγγραφέας Michele Cuciniello αυτός στον οποίο αποδίδεται το στήσιμο του «βράχου», της σκηνογραφίας από φελλό, ξύλο ή παπιέ-μασέ που φιλοξενεί τις διάφορες φιγούρες, δημιουργώντας ένα άκρως υποβλητικό, πολυεπίπεδο αποτέλεσμα.
Τίποτα δεν βρίσκεται τυχαία στη ναπολιτάνικη φάτνη, υπάρχουν συγκεκριμένοι κανόνες αλλά και στοιχεία που αν παρατηρήσει κανείς δεν λείπουν ποτέ. Σε αυτά συγκαταλέγονται το ποτάμι, ο Αχέροντας που μεταφέρει τους καταραμένους στον άλλο κόσμο κατά την παράδοση, ενώ το νερό που ρέει συμβολίζει ταυτόχρονα το αμνιακό το υγρό, η γέφυρα που διασχίζει το ποτάμι, σαφές σύμβολο περάσματος μεταξύ του κόσμου των ζωντανών κι εκείνου των νεκρών και το πηγάδι, μια σύνδεση μεταξύ της επιφάνειας και των υπόγειων υδάτων, με τη γεμάτη δεισιδαιμονίες ιστορία του να αποτρέπει τους Ναπολιτάνους να τραβήξουν νερό τη νύχτα των Χριστουγέννων, γιατί πίστευαν ότι περιείχε διαβολικά πνεύματα ικανά να κυριεύσουν όσους το έπιναν. Τί άλλο θα δείτε σε μια presepi; Όσο κι αν σας παραξενεύει, μια ταβέρνα, όπου εκτυλίσσεται ένα γλέντι για να γιορταστεί η γέννηση του Ιησού, ένα φούρνο που δεν τιμά απλά ένα δημοφιλές επάγγελμα, αλλά αποτελεί αναφορά στον άρτο της Θείας Ευχαριστίας, και μια εκκλησία που τοποθετεί χρονικά τη φάτνη στη Νάπολη του 18ου αιώνα.
Αλλά και οι χαρακτήρες της φάτνης έχουν θεμελιώδη συμβολική αξία. Εκτός από την Αγία Οικογένεια, ξεχωρίζουν με τα πλούσια και φανταχτερά ενδύματά τους οι Τρεις Μάγοι, η απεικόνιση των οποίων σύμφωνα με γραπτές αναφορές, έχει επηρεαστεί σημαντικά από την επαφή του κοσμοπολίτικου λιμανιού της Νάπολης με την ανατολίτικη κουλτούρα. Αξιοσημείωτο δε είναι, ότι όσο πλησιάζει η μέρα των Χριστουγέννων συνηθίζεται να μεταφέρονται οι Τρεις Μάγοι όλο και πιο κοντά στο στάβλο όπου γεννήθηκε ο Χριστός, ένας συμβολισμός του ταξιδιού τους για να τον προσκυνήσουν. Αν πάλι κάποιος παρατηρήσει προσεκτικά, θα δει κοντά τους και μια πλούσια ντυμένη γυναικεία φιγούρα με εξωτικά χαρακτηριστικά, που αποτελεί την προσωποποίηση της Σελήνης και αποκαλείται από τους Ναπολιτάνους «ο τέταρτος Μάγος».
Πολυάριθμοι είναι και οι ταπεινοί ποιμένες με τα κοπάδια τους, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζει ο κοιμισμένος βοσκός Μπενίνο, στον οποίο οι άγγελοι ανακοινώνουν τη γέννηση του Ιησού. Μαζί με αυτούς, δεκάδες ακόμη χαρακτήρες έχουν καίριο ή δευτερεύοντα ρόλο στην αναπαράσταση της Γέννησης, όπως οι πλύστρες που απλώνουν ρούχα -αυστηρά λευκά υποδηλώνοντας την παρθενία της Παναγίας-, ο κυνηγός και ο ψαράς, που από κοινού αντιπροσωπεύουν τον κύκλο της ζωής -ο κυνηγός είναι ο θάνατος και ο ψαράς η ζωή-, η παγανιστική μορφή του Βάκχου που απεικονίζεται ως αμπελουργός που κάθεται σε ένα βαρέλι ή οδηγεί ένα κάρο, ο Vicenenzo κι ο Pascale, δύο σύντροφοι που αντίστοιχα συμβολίζουν το ναπολιτάνικο καρναβάλι και το θάνατο και η νεαρή τσιγγάνα στην οποία απαγόρευσαν οι άγγελοι να προσκυνήσει τον Ιησού, επειδή δεν είχε παιδιά ούτε ήταν παντρεμένη. Η ιστορία της είναι πολύ δημοφιλής την επομένη των Χριστουγέννων, αφού εκείνη, παραπλανώντας τους αγγέλους και τυλίγοντας μια μεγάλη πέτρα σε πανιά ώστε να φαίνεται σαν το μωρό της, κατάφερε να φτάσει στη φάτνη την επόμενη της Γέννησης, οπότε και συνέβη το εξής θαύμα: η πέτρα ζωντάνεψε ως παιδί, ο Άγιος Στέφανος που γιορτάζεται στις 26 Δεκεμβρίου.
Ούτε η αγορά λείπει από τη ναπολιτάνικη φάτνη, με τους λεπτοδουλεμένους, γεμάτους ζωντάνια εμπόρους και τους πολύχρωμους πάγκους τους να αντιστοιχούν μια εμπορική δραστηριότητα σε κάθε μήνα. Έτσι, ο κρεοπώλης εκπροσωπεί τον πρώτο μήνα του χρόνου, οι πωλητές τυριών και κοτόπουλων τους Φεβρουάριο και Μάρτιο αντίστοιχα, ο αυγοπώλης τον Απρίλιο και η γυναίκα που πουλά κεράσια τον Μάιο. Οι καλοκαιρινοί μήνες έχουν τη μορφή του φούρναρη, του πωλητή ντομάτας και του καρπουζοπώλη, ο γεωργός σηματοδοτεί την αρχή του φθινοπώρου, ο οινοποιός είναι ο Οκτώβριος, ο καστανάς ο Νοέμβριος, ενώ ο χρόνος κλείνει με τον ιχθυοπώλη.
Λιγότερο ή περισσότερο παράξενοι, αυτοί είναι μόνο μερικοί από τους πιο διάσημους χαρακτήρες μιας τυπικής φάτνης στη Νάπολη, αφού σύμφωνα με το έθιμο πρέπει να φτάνουν τους 72, τον αριθμό που στη Σμόρφια, τη ναπολιτάνικη λοταρία που επίσης αποτελεί σημαντική παράδοση, αντιπροσωπεύει το θαύμα, όπως εξάλλου είναι και η Θεία Γέννηση.
Via San Gregorio Armeno: ο δρόμος των σκηνών της φάτνης και των αφοσιωμένων τεχνιτών
Όλες τις παραπάνω χαρακτηριστικές φιγούρες και λεπτομέρειες, μαζί με εκατοντάδες ιδέες για τη δική σας φάτνη, θα τις βρείτε σε έναν από τους γραφικότερους και πλέον πολυσύχναστους δρόμους που διασχίζουν το ιστορικό κέντρο της Νάπολης, τη Via San Gregorio Armeno, που αποκαλείται πλέον «ο δρόμος των presepi». Ο γεμάτος εργαστήρια διάσημος πεζόδρομος όπου ακμάζει η χειροτεχνία, ξεχωρίζει από το όμορφο χτιστό γεφυράκι που κάποτε συνέδεε τα δύο τμήματα του μοναστικού συγκροτήματος San Gregorio και σφύζει καθημερινά από κίνηση. Εδώ, μπορεί κάποιος όχι μόνο να θαυμάσει και να διαλέξει μεταξύ χιλιάδων φιγούρων και αξεσουάρ, αλλά και να παρακολουθήσει κάποιους από τους έμπειρους τεχνίτες που μεταφέρουν τη γνώση και το μεράκι τους από γενιά σε γενιά και σαν αληθινοί καλλιτέχνες δίνουν υπόσταση σε χαρακτήρες και λεπτομερείς συνθέσεις ενός συμβόλου που για τη Νάπολη δεν είναι μόνο θρησκευτικό, αλλά και μέρος της πολιτιστικής της κληρονομιάς.
Τα αξιοθέατα όπου εκτίθενται οι θεαματικότερες φάτνες
Ήδη από το 19ο αιώνα, η δεινότητα των Ναπολιτάνων στην αναπαράσταση τόσο λεπτομερών και σύνθετων σκηνών της Γέννησης αναγνωρίστηκε σαν τέχνη και πλέον στα παρακάτω κορυφαία αξιοθέατα και σημεία της πόλης ο επισκέπτης μένει έκθαμβος μπροστά σε φάτνες που αν και από μινιατούρες, φτάνουν το μέγεθος μιας ολόκληρης αίθουσας.
-Η φάτνη του Cuciniello στο Μουσείο San Martino: αναμφίβολα μία από τις ωραιότερες σχετικές αναπαραστάσεις παγκοσμίως, η συγκεκριμένη φάτνη καταλαμβάνει ένα ολόκληρο δωμάτιο και αποτελεί ένα αληθινό έργο τέχνης. Πρωτοπαρουσιάστηκε στις 28 Δεκεμβρίου 1879 στους μοναχούς του μνημειώδους μοναστικού συγκροτήματος Certosa di San Martino, από τον ίδιο τον Michele Cuciniello που διέθετε μια εντυπωσιακή συλλογή από φιγούρες βοσκών. Ξύλο, φελλός, γύψος, τερακότα και papier-mâché συνθέτουν μια αλληλουχία σκηνών, ανάμεσα στις οποίες ξεχωρίζουν η ταβέρνα και η ανακοίνωση της Γέννησης στους βοσκούς. Το μουσείο διαθέτει πλέον ξεχωριστό τμήμα με φάτνες, όπου εκτίθεται και η εκπληκτική φιγούρα ενός τυφλού βοσκού από τον σπουδαίο γλύπτη Giuseppe Sanmartino.
–Εθνικό Μουσείο Καποντιμόντε: ένα μπαρόκ αριστούργημα που διακρίνεται μεταξύ των ανεκτίμητων εκθεμάτων του Museo e Real Bosco di Capodimonte και αποτελείται από τρεις σκηνές που ενώθηκαν για να δώσουν ένα γεμάτο κίνηση και δυναμισμό αποτέλεσμα. Στο επάνω μέρος, άγγελοι, ζώα και προσκυνητές παρατάσσονται κυκλικά γύρω από την Αγία Οικογένεια, κάτω τους το πλήθος φαίνεται να διαδίδει το χαρμόσυνο μήνυμα, ενώ δεν λείπει και μια καθημερινή σκηνή με φόντο μια πύλη της Νάπολης.
-Η βασιλική φάτνη του Palazzo Reale: στο εκπληκτικό σε μέγεθος και πολυτέλεια βασιλικό ανάκτορο της Νάπολης, πέρα από την εκθαμβωτική διακόσμηση των χώρων και τα ιστορικά κειμήλια, θα θαυμάσετε μια ακόμη άκρως εντυπωσιακή φάτνη σε μέγεθος μικρού δωματίου. Όλα τα στοιχεία που την απαρτίζουν –προσέξτε ιδιαίτερα τα βελούδινα και μεταξωτά ενδύματα των φιγούρων – έχουν συλλεχθεί σε μια πορεία αιώνων, από την κάποτε μεγαλύτερη τράπεζα του κόσμου, την Banco di Napoli. Η συλλογή των 210 βοσκών, όλοι φιλοτεχνημένοι από καλλιτέχνες του 18ου αιώνα την καθιστά μία από τις πλουσιότερες φάτνες της Νάπολης και θα σας αφήσει πραγματικά άφωνους.
-Η βασιλική φάτνη στο Ανάκτορο της Καζέρτα: σε απόσταση μισής ώρας περίπου από τη Νάπολη, η θεαματική βασιλική κατοικία των Βουρβόνων, Reggia di Caserta, δεν θα μπορούσε να μην έχει τη δική της μαγευτική φάτνη, που από κακό χειρισμό το 1879 αποσυναρμολογήθηκε και τα μέρη της μοιράστηκαν μεταξύ διαφόρων μουσείων. Στις αρχές του 20ού αιώνα στήθηκε εκ νέου σύμφωνα με την πρωτότυπη σύνθεση και αποκαταστάθηκαν τα φθαρμένα από το χρόνο ενδύματα των φιγουρών. Αυτές των βοσκών, προέρχονται πιθανότητα από το εργαστήριο του Lorenzo Mosca, που το 1775 αφιερώθηκε στο σχεδιασμό και την υλοποίηση της συγκριμένης φάτνης για την Αυλή των Βουρβόνων βασιλέων.
-Η φάτνη στο Complesso Monumentale di Santa Chiara: το θρησκευτικό συγκρότημα με την ιστορική εκκλησία των Ανδεγαυών και το πανέμορφο, γαλήνιο περιστύλιο, επιφυλάσσει πολλές εκπλήξεις στους επισκέπτες, ανάμεσά τους και μια γιγάντια φάτνη που εξίσου μαγεύει και συγκινεί. Ένας μικρόκοσμος με γαλάζιο θολωτό φόντο και χωριουδάκια στο βάθος, φωτίζεται σταδιακά, τραβώντας το βλέμμα πότε στην κεντρική υπερυψωμένη σκηνή της Γέννησης με τις αρχαίες κολώνες και τους γεμάτους κίνηση αγγέλους και πότε στις εκατοντάδες λεπτομέρειες πιστών, χωρικών, ζώων και κτισμάτων που απαρτίζουν το σκηνικό μιας ακόμη καταπληκτικής, παραδοσιακής ναπολιτάνικης presepi.
Διαβάστε ακόμα:
Best of Τορίνο: Αξιοθέατα, μουσεία και γαστρονομία
Μπιέλλα: Πώς μια μικρή πόλη στην Ιταλία έγινε παράδεισος της κλωστοϋφαντουργίας
Gay-Odin: Γιατί αξίζει να επισκεφθείτε αυτή τη σοκολατερία στην Ιταλία -Η μοναδική ιστορία της
