Ανηφορίζοντας προς τις γραφικές Πρέσπες στο βορειοδυτικό άκρο της Ελλάδας –έναν τόπο μαγικό, που σαγηνεύει τον επισκέπτη με την ομορφιά και την ηρεμία του τοπίου– υπάρχουν κάποια μικρά χωριά που δεν «βλέπουν» τις λίμνες, αλλά ξεχωρίζουν χάρη στο φυσικό τους περιβάλλον, τη μοναδική τους αρχιτεκτονική και την πολυτάραχη νεότερη ιστορία τους, που σημάδεψε και τη μοίρα τους.
Πισοδέρι, Τρίγωνο, Πράσινο, Κώτας, Βατοχώρι, Κρυσταλλοπηγή. Τα μικρά χωριά του Βαρνούντα, τα πλέον ορεινά της Φλώρινας, και της κοιλάδας των Κορεστείων (που το μεγαλύτερο μέρος της εκτείνεται στη γειτονική Καστοριά), συνθέτουν έναν ξεχασμένο αλλά αυθεντικό κόσμο, ο οποίος δημιουργεί ανάμεικτα συναισθήματα στον επισκέπτη.
Από την πρώτη στιγμή που θα βρεθείτε στην περιοχή θα σας κάνει εντύπωση η θέα των άδειων δρόμων και των μισοερειπωμένων χωριών, με τα χαρακτηριστικά πλίνθινα σπίτια να «λιώνουν» εγκαταλειμμένα στο νερό της βροχής. Στους οικισμούς αυτούς ο χρόνος φαίνεται να μετράει αντίστροφα, όπως και σε άλλες περιοχές στις «άκρες» της Ελλάδας. Ο συνολικός πληθυσμός τους στην απογραφή του 2011, μόλις και άγγιζε τους 500 κατοίκους. Σήμερα ο αριθμός, με τις πλέον αισιόδοξες εκτιμήσεις, έχει μειωθεί σχεδόν στο μισό: οι κάτω των 50 ετών, ειδικότερα, μετριούνται –κυριολεκτικά– στα δάχτυλα του ενός χεριού.
Προπολεμικά, ωστόσο, ο ίδιος τόπος έσφυζε από ζωή. Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και κυρίως ο καταστροφικός Εμφύλιος που τον ακολούθησε (1946-1949), αποτέλεσαν την αρχή του τέλους. Τα σημάδια εκείνων των δραματικών γεγονότων διακρίνονται ακόμη στους τοίχους των μισοερειπωμένων σπιτιών αυτών των χωριών. Μάλιστα, αν ανοίξετε κουβέντα με ντόπιους μεγάλης ηλικίας, θα σας πουν για οικογένειες που διχάστηκαν και χωρίστηκαν, για λάθη που έγιναν και για μια ιστορία από την οποία πρέπει να διδασκόμαστε, ώστε να μην την ξαναζήσουμε.
Έχοντας λοιπόν ως αφετηρία την πόλη της Φλώρινας, μπορείτε να ξεκινήστε τη γνωριμία σας με αυτές τις «άλλες» Πρέσπες, ανηφορίζοντας τις νοτιοανατολικές πλαγιές της οροσειράς του Βαρνούντα (ή Περιστέρι), οι οποίες είναι κατάφυτες από δάση οξιάς και παραμένουν χιονοσκέπαστες. Μετά από 18 χιλιόμετρα ο δρόμος οδηγεί στον αυχένα του Πισοδερίου, που χωρίζει τον Βαρνούντα από το Βίτσι, αποτελώντας ένα από τα κυριότερα φυσικά περάσματα της ορεινής Μακεδονίας.
Το Πισοδέρι
Χτισμένο στην «καρδιά» του αυχένα αυτού, σε υψόμετρο 1.420 μέτρων, το Πισοδέρι αποτελεί διαχρονική βίγλα. Πέρασμα, δηλαδή, όπως το αποκαλούν οι γηγενείς Βλάχοι κάτοικοί του, οι οποίοι στις αρχές του 20ου αιώνα άγγιζαν τους 1000. Σήμερα, όμως, μετριούνται πια στα δάχτυλα του ενός χεριού. Το φυσικό τοπίο, συνδυαστικά με τη μοναδική αρχιτεκτονική των σπιτιών, κάνουν τον οικισμό να ξεχωρίζει με την πρώτη ματιά, θυμίζοντας το άλλο φημισμένο βλαχοχώρι της Φλώρινας –το γραφικό Νυμφαίο.
Στη θέση «Βίγλα» λειτουργεί το ομώνυμο χιονοδρομικό κέντρο, με δέκα πίστες ολυμπιακών προδιαγραφών. Από την κορυφή τους (1.890 μέτρα υψόμετρο) η θέα προς τις λίμνες των Πρεσπών είναι εντυπωσιακή. Ακόμα λοιπόν και εάν δεν έχει χιόνι, μπορείτε να φάτε και να πιείτε τον καφέ ή το ποτό σας στο πετρόκτιστο σαλέ «Tottis» (τηλ. 2385045800 / www.vigla-ski.com), απολαμβάνοντας την άγρια ομορφιά του γύρω τοπίου.
Όπως ειπώθηκε, το Πισοδέρι εντυπωσιάζει για την παραδοσιακή μακεδονίτικη αρχιτεκτονική του, που διατηρείται σχεδόν ακέραια. Ξεχωρίζει επιβλητική η τριώροφη «Μοδέστειος Σχολή», που κτίστηκε το 1900. Σήμερα ανακαινίζεται για να ανοίξει και πάλι τις πόρτες της –πλέον ως ξενώνας και συνεδριακό κέντρο.
Πίσω της ακριβώς βρίσκεται η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, η οποία διακρίνεται για το εντυπωσιακό ξυλόγλυπτο τέμπλο και το πετρόκτιστο καμπαναριό του 1906. Στο χώρο της λειτουργεί και μικρό Εκκλησιαστικό Μουσείο.
Στο ιερό του παρακείμενου παρεκκλησίου του Αγίου Χαραλάμπους ετάφη αρχικά (1904) η κεφαλή του ήρωα Παύλου Μελά, πρωτεργάτη του Μακεδονικού Αγώνα. Ο παπα-Σταύρος Τσάμης έλαβε ενεργό μέρος στα τότε γεγονότα και υπήρξε συνεργάτης του μητροπολίτη Γερμανού Καραβαγγέλη και του ΄Ιωνα Δραγούμη. Δολοφονήθηκε από Βούλγαρους κομιτατζήδες το 1904.
Αλλά το χωριό είχε σημαντική συνεισφορά και κατά την Επανάσταση του 1821, πέρα από τον Μακεδονικό Αγώνα. Από το Πισοδέρι καταγόταν λ.χ. η φημισμένη οικογένεια των Κασομούληδων. Έτσι, στο κέντρο του χωριού δεσπόζει προτομή του Νικόλαου Κασομούλη (1795-1872), ο οποίος στάθηκε σημαντικός αγωνιστής, αλλά και ιστοριογράφος του Αγώνα της Ανεξαρτησίας.
Περίπου 4 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά, τέλος, βρίσκεται το ιστορικό μοναστήρι της Αγίας Τριάδος, που χτίστηκε το 1050, όπως μαρτυρά εντοιχισμένη μαρμάρινη επιγραφή. Υπήρξε κέντρο του Μακεδονικού Αγώνα στις αρχές του 20ού αιώνα, με αποτέλεσμα να καταστραφεί από Τούρκους και Βούλγαρους.
Τα Κορέστεια των Πρεσπών
Κατηφορίζοντας από το Πισοδέρι προς Πρέσπες και Καστοριά θα συναντήσετε τα μικρά χωριά των φημισμένων Κορεστείων. Πρόκειται για μια συστάδα ορεινών οικισμών που απλώνονται στα όρια της κοιλάδας του Λαδοπόταμου –παραπόταμου του Αλιάκμονα– παρουσιάζοντας έντονο αρχιτεκτονικό και πολιτισμικό ενδιαφέρον.
Πρώτο χωριό στον δρόμο σας θα είναι το ξακουστό Ανταρτικό, σε υψόμετρο 1.044 μέτρων. Η ονομασία αυτή του δόθηκε προς τιμήν των πολυάριθμων κατοίκων του που συμμετείχαν στον Μακεδονικό Αγώνα. Όπως ας πούμε ο οπλαρχηγός Παύλος Κύρου, προτομή του οποίου δεσπόζει στην κεντρική είσοδο.
Το Ανταρτικό είναι χαρακτηρισμένο ως παραδοσιακός οικισμός. Αξίζει να περπατήσετε στους δρόμους και στις γειτονιές του, αν και πολλά πλινθόκτιστα ή νεότερα σπίτια καταρρέουν λόγω εγκατάλειψης. Τα παλιά αρχοντικά με τη ντόπια αρχιτεκτονική, ωστόσο, μαρτυρούν την αίγλη του παρελθόντος, τότε που το Ανταρτικό ήταν το κεφαλοχώρι της περιοχής και αριθμούσε περισσότερους από 2.500 κατοίκους. Στην περίπτωσή του, η ερήμωση οφείλεται κυρίως στο γεγονός πως οι περισσότεροι κάτοικοι το εγκατέλειψαν για να αναζητήσουν την τύχη τους στο εξωτερικό. Χαρακτηριστικά, ο Σύλλογος Ανταρτιωτών στον Καναδά αριθμεί σήμερα περισσότερα από 4.500 μέλη.
Στην κεντρική πλατεία του χωριού εντυπωσιάζει το παλιό Διδακτήριο, όπως και το παρακείμενο Ταχυδρομικό Κατάστημα. Οι εκκλησίες των Αγίων Αθανασίου και Νικολάου, κτισμένες στα τέλη του 19ου αιώνα από ντόπιο γρανίτη και τεχνίτες του χωριού, αποτελούν κομμάτι της τοπικής κληρονομιάς.
Ο παρακείμενος οικισμός Τρίγωνο ανήκει διοικητικά στο Ανταρτικό. Οι κάτοικοι δεν ξεπερνούν πλέον τους 15 και ασχολούνται βέβαια με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Λόγω των πολλών ερειπωμένων του σπιτιών, θυμίζει πια χωριό-φάντασμα. Στο ψηλότερο σημείο ξεχωρίζει η εκκλησία του Αγίου Νικολάου, χτισμένη το 1866.
Ίδια η εικόνα και στο Πράσινο: σπάνια συναντάς κάποιον από τους λιγοστούς κατοίκους στους δρόμους του χωριού, όπου κυριαρχούν τα ερειπωμένα πλινθόκτιστα σπίτια. Πόσες ιστορίες κρύβουν άραγε αυτά τα χαλάσματα; Πέρα βέβαια από αυτά, υπάρχει και η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, που χρονολογείται από το 1830.
Το χωριό του Καπετάν Κώττα
Το μικρό χωριό Κώτας οφείλει την ονομασία του στον ντόπιο πρωτεργάτη του Μακεδονικού Αγώνα Κώττα Χρήστου (1860-1905) ο οποίος ήταν σλαβόφωνος και έδρασε κατά Βουλγάρων και Τούρκων στην περιοχή των Κορεστείων, γενόμενος γνωστός με το προσωνύμιο «Αετός των Κορεστείων». Συνελήφθη από τις οθωμανικές αρχές, φυλακίστηκε και εκτελέστηκε στο Μοναστήρι το 1904. Στο κέντρο του οικισμού διασώζεται η κατοικία του ήρωα, που πλέον λειτουργεί ως ιστορικό μουσείο από το σωματείο «Οι Φίλοι του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα».
H κατοικία αποτελείται από δύο ορόφους. Στο ισόγειο εκτίθενται παραδοσιακά οικιακά σκεύη και εργαλεία και στον όροφο όπλα της εποχής του Μακεδονικού Αγώνα, μετάλλια και φωτογραφίες των Μακεδονομάχων οπλαρχηγών της Φλώρινας, παραδοσιακές φορεσιές της οικογένειας Κώττα, καθώς και μια βιβλιοθήκη που αποτέλεσε δωρεά από τον σύλλογο Γυναικών Δυτικής Μακεδονίας (τηλ.: 2385045875). Έξω από το οίκημα διακρίνεται και μνημείο αφιερωμένο στον Καπετάν Κώττα.
Στη διασταύρωση μετά τον Κώτα, ο δρόμος δεξιά οδηγεί στα χωριά Βατοχώρι και Κρυσταλλοπηγή, όπου υπάρχει και ομώνυμος μεθοριακός σταθμός στα σύνορα με την Αλβανία. Ευθεία, πάλι, ο δρόμος καταλήγει στον κάθετο άξονα της Εγνατίας Οδού και στην πόλη της Καστοριάς.
Βατοχώρι και Κρυσταλλοπηγή είναι τα πλέον δυτικά χωριά της ιστορικής περιοχής των Κορεστείων. Στο Βατοχώρι, που είναι χτισμένο στους πρόποδες τού όρους Μαλιμαδιού, σε υψόμετρο 880 μέτρων, η θέα των ερειπωμένων πλινθόκτιστων σπιτιών δεν περνάει απαρατήρητη στον επισκέπτη. Το ανακαινισμένο Δημοτικό Σχολείο, από την άλλη, θυμίζει πως κάποτε ο τόπος αυτός έσφυζε από ζωή και παιδικές φωνές.
Η Κρυσταλλοπηγή υπήρξε επίκεντρο σφοδρών συγκρούσεων ανάμεσα σε Έλληνες και Βούλγαρους κατά την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα. Το παλιό χωριό ερημώθηκε ολοκληρωτικά με τον Εμφύλιο Πόλεμο. Ο σύγχρονος οικισμός που φέρει το όνομά του δημιουργήθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1950, από οικογένειες που μετεγκαταστάθηκαν εδώ από την Ήπειρο. Σύμφωνα με την απογραφή του 2011, η σημερινή Κρυσταλλοπηγή είναι ο μεγαλύτερος οικισμός του δήμου Πρεσπών. Από το παλιό χωριό διασώζεται η επιβλητική εκκλησία του Αγίου Γεωργίου με το εντυπωσιακό καμπαναριό, καθώς και η παρακείμενη πέτρινη κρήνη, από την οποία τρέχει γάργαρο νερό.
Ζεστή φιλοξενία
Για τη διαμονή μας, επιλέξαμε τον γραφικό ξενώνα «La Noi» –δηλαδή «Το Δικό Μας» στη βλάχικη ντοπιολαλιά– στο Πισοδέρι (τηλ.: 2385028117). Διαθέτει άνετα δωμάτια, ζεστή ατμόσφαιρα, αλλά και μοναδική θέα προς την πίστα του χιονοδρομικού κέντρου και στις γραφικές γειτονιές του χωριού.
Εδώ γευτήκαμε και τη ζεστή σούπα La Noi, με γιαούρτι, μοσχάρι, λίγο αλεύρι και κόκκινο πιπέρι, την οποία μας ετοίμασε η Λιλιάνα. Επίσης ντόπια κρεατικά στη σχάρα, κάθε μορφή φλωρινιώτικης πιπεριάς (γεμιστή, τουρσί κ.ά.) και βέβαια τα φημισμένα φασόλια Πρεσπών. Όσο για το γλυκό, ο ουρανίσκος «χτύπησε» κόκκινο με το ιταλικό τριλέτσε, με παντεσπάνι από τρία είδη γάλακτος και καραμέλα.
Η περιοχή στον χάρτη
Μπορείτε να ξεκινήσετε τη γνωριμία σας με τις «άλλες» Πρέσπες μέσω Καστοριάς ή διαμένοντας σε κάποιο παραλίμνιο χωριό της περιοχής (Άγιος Γερμανός, Λαιμός, Πλατύ, Άγιος Αχίλλειος, Ψαράδες κ.ά.). Ο τόπος ξεχωρίζει για την πλούσια βιοποικιλότητά του, τα μεγάλα δάση οξιάς και τα πολλά τρεχούμενα νερά. Πινακίδες στο οδικό δίκτυο προειδοποιούν για παρουσία αρκούδων, οπότε θα πρέπει να έχετε τον νου σας. Προσέξτε επίσης και για πιθανό παγετό, κυρίως τις βραδινές ώρες.
Στην περιοχή θα βρείτε όμορφες ταβέρνες και γραφικούς ξενώνες. Στον διαδικτυακό Οδηγό της Ένωσης Τουριστικών & Συναφών Δραστηριοτήτων Δήμου Πρεσπών θα βρείτε επιχειρήσεις διαμονής, εστίασης και εναλλακτικών δραστηριοτήτων στη φύση, που θα καλύψουν κάθε ανάγκη. (τηλ.: 6932211208/ www.prespatourismassociation.com).
Διαβάστε ακόμα:
Ανταρτικό Φλώρινας: Υπέροχη θέα και κορυφαίο αγριογούρουνο στον φούρνο
Αποστόλης Καλλιώρας: Από αστυνομικός στην Αθήνα, DJ και φαρμέρης στις Πρέσπες
Πρέσπες: 5 κορυφαίες εμπειρίες στον υδάτινο παράδεισο της Ελλάδας
