«Καληνυχτίζω τα παιδιά μου στα τσακώνικα»

Δ.Σ: Η τσακωνική διαφέρει σημαντικά από την ελληνική;

Ε.Μ: Διαφέρει κατά πολύ. Τόσο από την Κοινή Νεοελληνική αλλά και τις άλλες γλωσσικές ποικιλίες του ελλαδικού χώρου διότι δεν προέρχεται από την Ελληνιστική Κοινή αλλά από αρχαία διάλεκτο, τη Δωρική της Λακωνίας.

Δ.Σ: Πώς ξέφυγε από την καθιέρωση της κοινής ελληνικής;

Ε.Μ: Όπως γνωρίζουμε από την Αττική, την πανελλήνια αυτή γλώσσα, κατά τον 4ο αιώνα με τις κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου δημιουργείται διαδίδεται και επιβάλλεται μια διεθνής γλώσσα, η ονομαζόμενη Αλεξανδρινή ή Ελληνιστική Κοινή. Από την ισοπέδωση των αρχαίων διαλέκτων και την αντικατάστασή τους από την Αλεξανδρινή ή Ελληνιστική Κοινή ξέφυγαν κάποιες περιοχές ή σωστότερα, δέχτηκαν λιγότερο την επίδρασή της. Μία από τις περιοχές αυτές είναι η Τσακωνιά της οποίας η διάλεκτος διατήρησε πολύ περισσότερα στοιχεία Δωρικά.

Δ.Σ:Τι συνετέλεσε σε αυτό;

Ε.Μ: Η απομόνωση και η μορφολογία του εδάφους.

Δ.Σ: Πότε συναντάμε τις πρώτες επίσημες αναφορές;

Ε.Μ: Ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, ένας πολύ γνωστός βυζαντινός λόγιος και κληρικός, γνωστός για τα ερμηνευτικά σχόλια που μας άφησε για τον Όμηρο, μιλά πρώτος για «δωρίζουσαν χώραν». Η γλωσσολογική επιστήμη έχει πλέον επίσημα αποφανθεί ότι η τσακωνική διάλεκτος είναι καθαρή επιβίωση της δωρικής και, μάλιστα, ως απλή παραφθορά της Νεολακωνικής Διαλέκτου. Επίσης, από το 1894, ο Αlbert Thumb, Γερμανός γλωσσολόγος, αυθεντία στην ελληνική γλώσσα, με ιδιαίτερες σπουδές στην ιστορική διαλεκτολογία της ελληνικής γλώσσας, επιγραμματικά εξέφρασε τη γνώμη ότι «ο Δωρισμός της Τσακωνικής έγινε κοινό κτήμα της επιστήμης».

Ο Μιχαήλ Δέφνερ 1848-1934 Βαυαρός, γλωσσολόγος, φιλόλογος, αρχαιολόγος, ελληνιστής με εντολή της Ακαδημίας του Βερολίνου το 1874, επισκέφθηκε την Πελοπόννησο με σκοπό να μελετήσει τις διαλέκτους στις περιοχές της Τσακωνιάς και της Μάνης. Με τις έρευνες που έκανε, απέδειξε ότι οι Τσάκωνες είναι απόγονοι μιας μικρής φυλής Λακώνων, οι οποίοι επί Ρωμαϊκής κυριαρχίας βρήκαν καταφύγιο στις ανατολικές υπώρειες του όρους Πάρνωνος. Εν συνεχεία, απέδειξε ότι η Τσακωνική προήλθε κατευθείαν από την αρχαία Λακωνική.

Δ.Σ: Ποιες είναι οι κύριες ομοιότητες και διαφορές με την αρχαία δωρική;

Ε.Μ: Για να πάρουμε μια ιδέα σχετικά με τις διαφορές των διαλέκτων και την ομοιότητα της Δωρικής με την Τσακωνική, ενδεικτικά θα αναφέρω μερικά παραδείγματα: μία από τις πιο χαρακτηριστικές διαφορές η αντικατάσταση του Ιωνικού ή από το Δωρικό α, Αττική, ἡ μήτηρ, Δωρική, ἁ μάτηρ, Τσακωνική, α μάτη. Η διπλή προφορά του υ σε ού και ίου, π.χ. κύων>κούε, λύκος>λιούκο, σύκον>σούκο. Η κώφωση του ωμέγα, και η προφορά σε ού, έχω>έχου, έδωκα>εδούκα. Η προφορά του δωρικού διπλού κκ, σάκκος>σάκ̔ο, ακκόρ>ακ̔ό=ασκός. Η διατήρηση του δίγαμμα, πρόκειται για το έκτο γράμμα σε πρώιμες μορφές του ελληνικού αλφαβήτου, Ff, ονομαζόμενο ως βαυ. Ο φθόγγος αυτός υπέστη σίγαση πριν τον 8ο αι. π.Χ. στις Ιωνικές και Αττικές διαλέκτους, αλλά διατηρήθηκε σε άλλες διαλέκτους. Στην Τσακωνική λέμε, αβουτάνα<αFωτάνα<ωτίον=αυτί, βάννεαχρά=αχλάδι, δαβελός>δαβελέ=δαυλός, βρούκαν>βρούχο=ακρίδα, κάλον>κάλι=ξύλο, κουανά>κουβάνα=μέλανα, κυανούς Ησυχ. κουανά˙ μέλανα Λάκωνες.

Στις διαφορές, θα ανέφερα τις επιρροές που αναπόφευκτα δέχτηκε η Τσακωνική από την επαφή της με την κοινή νεοελληνική, την τουρκική, τις ιταλοδυτικές γλώσσες και την Αρβανίτικη διάλεκτο. Η επιρροή της τελευταίας απαντάται κυρίως σε ονομασίες ζώων του κοπαδιού σχετικά με το χρώμα τους. Τη συρρίκνωση του γραμματικού της συστήματος σε σχέση με την αρχαία Λακωνική. Θα ήταν ουτοπικό να περιμένει κανείς να διαβάσει μια τσακώνικη ιστορία στην ίδια και απαράλλαχτη γλώσσα του Αλκμάνα (650-600 π.Χ.). Η γλώσσα παραφθείρεται στο πέρασμα του χρόνου, κανείς δεν μπορεί να μπει στο ίδιο ποτάμι δύο φορές.

Δ.Σ: Πού ομιλείται σήμερα η Τσακωνική διάλεκτος και πόσοι είναι περίπου οι ομιλητές της;

Ε.Μ: Η Τσακωνική διάλεκτος σήμερα ομιλείται σε εννέα χωριά που βρίσκονται στις βορειοανατολικές πλαγιές του Πάρνωνα, στην επαρχία Κυνουρίας του νομού Αρκαδίας, στο Λεωνίδιο, Πραγματευτή, Μέλανα, Τυρό, Σαπουνακαίικα, Άγιο Ανδρέα, Πραστό, Σίταινα, Καστάνιτσα και στους συνοικισμούς, Βασκίνα, Παλιόχωρα, Σαμπατική, Λιβάδι, Δερνικαίικα, παραλία Τυρού, Άγιο Παντελεήμονα.

Δ.Σ: Ποια είναι τα κύρια γραμματικά και φωνολογικά χαρακτηριστικά που διακρίνουν την Τσακωνική από τη Νέα Ελληνική;

Ε.Μ: Όπως σε όλες τις μορφές της νεοελληνικής, έτσι και στην Τσακωνική, υπάρχουν μόνο πέντε φωνήεντα. Οι διαφορές εμφανίζονται στο συμφωνικό σύστημα. Υπάρχουν σύμφωνα άγνωστα στην Κοινή Νεοελληνική, όπως οι δασείς κλειστοί φθόγγοι κ̔(κχ),π̔(πφ),τ̔(τθ), ένα σ λεπτότερο από το συνηθισμένο στο σύμπλεγμα τσ, τα δασέα συριστικά, σαν το γαλλικό ch ή το αγγλικό sh και σαν το γαλλικό j, ενώ το λ και το ν προφέρονται υπερωικά, μπροστά από ι που προέρχεται από παλαιότερο ε, π.χ. ελαία>ελ̣ία, αμυγδαλέα>νυγδαλ̣ία, εννέα>εν̇ία, κυδωνέα>τσυδων̇ία.

Τα ποικίλα πάθη των φωνηέντων και συμφώνων, τροπές, αναπτύξεις, αποβολές, μεταθέσεις, αντιμεταθέσεις, επενθέσεις, είναι αυτά που, προστιθέμενα στις μορφολογικές διαφορές, έχουν σαν αποτέλεσμα τα τσακώνικα να φαντάζουν αλλόκοτα στο αυτί του μη ντόπιου ακροατή.

Από τα μορφολογικά χαρακτηριστικά, αξίζει να αναφέρω τους δωρικούς τύπους του θηλυκού άρθρου, α σάτη, ταρ υσάτη, ταν υσάτη, σάτη, η κόρη, της κόρης, την κόρη, κόρη, την εξάλειψη του τελικού ς των αρσενικών ονομάτων στην ονομαστική του ενικού, ο εργάτα, ο ναύτα, ο έμπορα, την τροπή του ο σε ε στην κατάληξη των ονομάτων σε ος, όταν πριν από το ο, υπήρχε ημίφωνο ι ή ένα από τα σύμφωνα ζ, σ, λ, ρ, ν, τ, π.χ. ο πόρος>ο πόρε= η πόρτα, ο όνος>ο όνε=ο γάιδαρος.

Η Τσακωνική διατηρεί ζωντανή τη μετοχή και, με αυτήν, σχηματίζει περιφραστικά τον Ενεστώτα και Παρατατικό της Ενεργητικής και Παθητικής Φωνής, που στην Κοινή Νεοελληνική είναι μονολεκτικοί, π.χ. εζού ένι έχου<ἐγώ εἰμί ἔχων= εγώ έχω, εζού έμα έχου<ἐγώ ἦμην ἔχων=εγώ είχα.

Δ.Σ: Υπάρχουν διαφορετικές παραλλαγές ή ιδιώματα μέσα στην Τσακωνική διάλεκτο;

Ε.Μ: Τα Τσακώνικα σήμερα διαιρούνται σε δύο ομάδες, ιδιώματα: το μητροπολιτικό ή νότιο ιδίωμα Πραστού -Λεωνιδίου και το Βόρειο Καστάνιτσας -Σίταινας. Υπήρχε και τρίτο ιδίωμα, τα Τσακώνικα της Προποντίδας. Τα μιλούσαν στα χωριά Βάτικα και Χαβουτσί, στη μικρασιατική παραλία της Προποντίδας, δυτικά από την Κυζικηνή χερσόνησο. Με την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1922, οι Βατικιώτες εγκαταστάθηκαν στα Σέρβια του νομού Κοζάνης και οι Χαβουτσιώτες στο Χιονάτο του νομού Καστοριάς. Αυτό το ιδίωμα έχει πλέον εκλείψει.

Δ.Σ: Ποιοι είναι οι κίνδυνοι που αντιμετωπίζει η Τσακωνική όσον αφορά τη διατήρησή της; Τι προσπάθειες γίνονται για την προστασία και διάδοσή της;

Ο μεγαλύτερος κίνδυνος είναι η στερεοτυπική αντίληψη που υπάρχει σε πολλούς ομιλητές ότι δεν υπάρχει νόημα πια στη διατήρησή της, αφού κανείς δεν θα σε καταλαβαίνει και κυρίως τα αρνητικά σχόλια που ενδεχομένως θα λάβει ένας ομιλητής.

Έτσι, ενώ βαθιά μέσα τους νιώθουν περήφανοι δεν την μιλούν σε καθημερινή βάση και όταν την μιλούν είναι για να πειράξουν κάποιον ή στην καλύτερη των περιπτώσεων να πουν ένα αστείο να γελάσουν. Ακούω συχνά τους μεγάλους να ανεβαίνουν στο βήμα και να προτρέπουν τα παιδιά να αγαπήσουν την γλώσσα και αναρωτιέμαι πώς. Αυτή τη στιγμή, τη μεγαλύτερη ευθύνη, έχουν οι φυσικοί ομιλητές να σκύψουν επάνω στα λίκνα των εγγονών τους και να ψιθυρίσουν γλυκά την τσακωνική γλώσσα, να παίξουν μαζί τους, να διαβάσουν μαζί τους: αυτό δεν μπορεί κανένας πίνακας γραμματικής και κανένα βιβλίο να το αντικαταστήσει.

Ωστόσο, επειδή οι σκέψεις είναι καλό να γίνονται πράξεις, το Αρχείο Τσακωνιάς μεριμνά για την παράδοση μαθημάτων Τσακωνικής, την παραγωγή βιβλίων και τη διοργάνωση του Τσακώνικου Συνεδρίου κάθε τρία χρόνια. Αρκετά δραστήριοι προς την ίδια κατεύθυνση είναι και οι κατά τόπους σύλλογοι, όπως η «Τσακωνοπαρέα» στον Τυρό-Κυνουρίας και ο «Καπετάν Γεωργάκης» στον Πραστό.

Δ.Σ: Η Τσακωνική έχει γραπτή μορφή; Υπάρχει λογοτεχνική παραγωγή στην Τσακωνική;

Η Τσακωνική γράφεται με το ελληνικό αλφάβητο, ωστόσο είναι δύσκολο να αποδοθεί γραπτώς η προφορά των ακολουθιών των φωνημάτων, είτε φωνηεντικών είτε συμφωνικών συμπλεγμάτων. Για την απόδοση των διαλεκτικών φθόγγων, για τους οποίους δεν υπάρχει αντίστοιχο γράμμα στο ελληνικό αλφάβητο, χρησιμοποιούμε στο σώμα του έργου τα ακόλουθα φθογγόσημα (ελληνικά γράμματα με ειδικά διακριτικά σημεία) ζ̌= παχύ συριστικό όπως το γαλλικό j στη λ. jarden λ̣= υπερωικό, πριν από ι που προέρχεται από ε, φωλέα-φωλ̣ία κ̔.π̔.τ̔.= κχ,πφ,τθ ακολουθούμενα από δασεία εκπνοή ν̑= ουρανικό που προήλθε από πτώση (σίγησι) του άτονου ι που τα ακολουθούσε, νι επέκα, ν̑’επέκα= του/της/του είπα. ν̇=υπερωικό, πριν από ι, λεϊμον̇ία, γειτον̇ία. τζˆ=τζ ουρανικό, όπως περίπου το c στις ιταλ.λ. cento, circa, τζˆίτε=τρίτος, τζˆήμερε=τριήμερο τσ̌= άηχο δασύ τα, όπως στο αγγλικόmuch, τσ̌ίφου=τρίβω, τσ̌ίχα=τρίχα σ̌=παχύ σ συριστικό, (γαλικόch, αγγλικό sh), σ̌άφου=ράβω, σ̌άφτα=ράφτης Λογοτεχνική παραγωγή στην Τσακωνική υπήρχε και υπάρχει.

Ο πρώτος που έγραψε διήγημα στη διάλεκτο, «α Τσουράννα» ήταν ο Γεώργιος Στρατήγης (1860-1938) δικηγόρος, ποιητής και θεατρικός συγγραφέας από την Καστάνιτσα. Ο ιερέας Ηλίας Ψαρολόγος (1936-2015), συνέθεσε τραγούδια, έγραψε την ιστορία της Παλιόχωρας, της μεσαιωνικής πρωτεύουσας της Τσακωνιάς, την οποία κατέστρεψαν οι σταυροφόροι του Γουλιέλμου Βιλλεαρδουῒνου το 1264, και μετέφρασε τη Θεία λειτουργία, την ακολουθία του Μνημοσύνου και τις παρακλήσεις της Παναγίας, αφού έλαβε επίσημα την άδεια από την Ιερά Σύνοδο της Ιεραρχίας. Το τσακώνικο μνημόσυνο είναι εγγεγραμμένο στο εθνικό ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας του ΥΠΠΟΑ, από το 2018.

Ο Τσακωνολόγος και Λαογράφος Θανάσης Κωστάκης έγραψε διηγήματα. Η πολυγραφότατη και πολυβραβευμένη Αρτεμισία Μερκουριάδου, τακτικό μέλος της Ένωσης Ελλήνων Λογοτεχνών, γέννημα θρέμμα του Πραστού, της πάλαι ποτέ κραταιάς πρωτεύουσας της Τσακωνιάς κατά την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας.

Προσωπικά γνωρίζω πολλούς ανθρώπους που γράφουν ημερολόγια, αναμνήσεις, ποιήματα, τραγούδια στη διάλεκτο, σαν μια μορφή αντίστασης στον επερχόμενο μαρασμό της διαλέκτου και πολύ περισσότερο, γιατί αυτή είναι η γλώσσα της ψυχής τους, η επαφή με την μητρική τους γλώσσα είναι η ψυχοθεραπεία τους. Ανάμεσα σε αυτούς, είμαι και εγώ, παρόλο που η διάλεκτος δεν είναι η μητρική μου γλώσσα. Ωστόσο η επαφή με τη διάλεκτο στα τρυφερά χρόνια της εφηβείας ήταν ένας σταθμός ζωής, ένα σημείο αναφοράς, η απαρχή ενός μεγάλου έρωτα, άφθαρτου στο χρόνο.

Δ.Σ: Πώς διδάσκεται η Τσακωνική διάλεκτος και ποιος είναι ο ρόλος των πανεπιστημίων σε αυτό;

Ε.Μ: Η τσακωνική δεν διδάσκεται επίσημα στα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Η διάλεκτος διδασκόταν και διδάσκεται από ντόπιους καθηγητές στα Τσακωνοχώρια. Κατά το σχολικό έτος 2011-2012 οι μαθητές του Γυμνασίου Τυρού, συμμετείχαν στα πλαίσια του πολιτιστικού προγράμματος «Πρόγραμμα Συνεργαζόμενων Σχολείων με την UNESCO –ASPnet» για τη διάσωση της τσακώνικης διαλέκτου. Η Ακαδημία Αθηνών έχει οργανώσει κατά καιρούς διαλεκτολογικές αποστολές στην περιοχή, προκειμένου να αποθησαυρίσει τον λεξιλογικό πλούτο, που σώζεται ακόμα κυρίως από ηλικιωμένους ομιλητές.

Επίσης, παρόμοιες διαλεκτολογικές εργασίες ανατίθενται σε προπτυχιακό και μεταπτυχιακό επίπεδο από ελληνικά πανεπιστήμια. Προσωπικά, κρίνω ότι οι διάλεκτοι επιβάλλεται να διδάσκονται και να ερευνώνται στο πανεπιστήμιο. Ο διαλεκτικός λόγος είναι ζωτικής σημασίας για τον πολιτισμό. Αποτελεί ένα πολύ σημαντικό στοιχείο του λαϊκού πολιτισμού και ισχυρότατο στοιχείο της ιστορίας γενικότερα. Πρέπει να διδάσκονται στη νεολαία μέσα από συλλόγους αλλά κυρίως μέσα στο πανεπιστήμιο, όπου μέσα εκεί περνάει η επιστημονική κωδικοποίηση μιας γλώσσας.

Δ.Σ: Ποια είναι η σημασία της διατήρησης μικρών διαλέκτων όπως η Τσακωνική για τη γλωσσική ποικιλομορφία και την πολιτιστική κληρονομιά;

Ε.Μ: Όταν χάνεται μια διάλεκτος, χάνεται ένας ολόκληρος πολιτισμός. Γνωρίζοντας την ιδιαίτερη λαλιά των Τσακώνων ανοίγεται μπροστά σου όλη η φιλοσοφία τους για τη ζωή, η αντίληψη τους για τον κόσμο, η βιοθεωρία τους. Ένας γλωσσικός κώδικας είναι ένας ολόκληρος κόσμος, είναι ένα ανοιχτό παράθυρο στην ιστορία των ομιλητών του, στη γεωγραφία του, στην οικονομική και κοινωνική δομή του, στη συλλογική συνείδηση της κοινότητας του, αυτοί είναι οι τέσσερις βασικοί πυλώνες ενός πολιτισμού.

Αναμφισβήτητα, η απώλεια μιας γλωσσικής ποικιλίας μας καθιστά φτωχότερους πνευματικά, σε καμία περίπτωση πλουσιότερους. Πέραν τούτου, είναι γεγονός ότι οι διάλεκτοι είναι ο μυστικός κήπος για την είσοδο στη βαθύτερη μελέτη της μητρικής γλώσσας ενός λαού εν προκειμένω της Αρχαίας Ελληνικής. Θα σας δώσω μερικά πολύ χαρακτηριστικά παραδείγματα, μυκηναϊκές λέξεις που επιβιώνουν στον Όμηρο και στην Τσακωνική διάλεκτο. Ma-te>μάτη=μητέρα, sa-te>σάτη=κόρη, sa-te-se>σάτσι=εφέτος, ku-wa-no>κουβάνιου=μαύρο.  

Υπάρχουν κάποια ενδιαφέροντα στοιχεία ή ιστορίες που σχετίζονται με την Τσακωνική που θα θέλατε να μοιραστείτε;

Θα ήθελα να μοιραστώ με τους αναγνώστες την εμπειρία μου στην προσπάθειά μου να μεταδώσω στα παιδιά μου τη φλόγα της αγάπης για αυτό το γλωσσικό θησαυρό. Το πρώτο άκουσμα των παιδιών μου ήταν ένα τσακώνικο νανούρισμα, με αυτό αποκοίμισα στην αγκαλιά μου τέσσερα παιδιά. Το στερνοπούλι μου, ηλικίας σήμερα 10 ετών, όταν είναι κουρασμένο και θέλει να χαλαρώσει μου λέει, «έλα μαμά, πες μου το τραγούδι μας». Δεν μπορώ να περιγράψω με λόγια τι επίδραση έχει στον ψυχισμό μας όταν κάθε βράδυ φεύγω από το δωμάτιό του ευχόμενη, «καλέ ξημέρουμα όρκο μι», και μου απαντάει: «καλέ ξημέρουμα μάτη μι». Όσο για τα μεγαλύτερα παιδιά, τους γράφω μηνύματα μέσω του κινητού στη διάλεκτο, απαντούν στη Νεοελληνική, άρα έχουν καταλάβει τι τους γράφω και πάντα μα πάντα όταν θέλουν να ζητήσουν κάποια χάρη ξέρουν ότι θα έχουν περισσότερες πιθανότητες αν το ζητήσουν στα Τσακώνικα και πάντα το πετυχαίνουν.

Και μια οικογενειακή ιστορία. Στα δικαστήρια της Σπάρτης και του Ναυπλίου, ως τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, υπήρχαν διερμηνείς για τους Τσάκωνες, οι οποίοι προσέρχονταν είτε ως ενάγοντες, ως εναγόμενοι ή απλοί μάρτυρες. Στη Σπάρτη, βρέθηκε κατηγορούμενη η πρόγιαγιά μου, Ειρήνη Παναγιώτου Μάνου, το γένος Κυρίου, γεννηθείσα το 1870. Το παρανόμι της, ήταν Μπονόρα. Ήταν μαμή πρακτική και ίσως αυτή η ιδιότητα της έδωσε αυτό το εύηχο και αισιόδοξο παρατσούκλι. Κατήγορος ένας επιστήμων, ιατρός μαιευτήρ-χειρουργός. Προφανώς του έπαιρνε τη δουλειά. Όταν παρουσιάστηκε η γιαγιά στο δικαστήριο και την άκουσε ο πρόεδρος ρώτησε κάποιον, «τί είναι αυτή; δεν είναι Ελληνίδα;». Τότε η γιαγιά, παρόλο που ήταν μονόγλωσση, δεν ήξερε Ρωμαίικα, όπως έλεγαν οι Τσάκωνες τα νέα ελληνικά, κατάλαβε όμως τη λέξη Έλλην-Ελληνίς, και σίγουρα ενστικτωδώς εννόησε τη γλώσσα του σώματος, σηκώθηκε, χτύπησε με τη γροθιά της το στήθος και είπε, «Εζού Ελληνίδα», ήτοι, «Εγώ Ελληνίδα».

Διαβάστε ακόμα:

Βυτίνα-Δημητσάνα-Λαγκάδια: Διαδρομή για weekend στην ορεινή Αρκαδία

Γκόγκες: Μάθαμε την τέχνη του χειροποίητου ζυμαρικού στη Λακωνία

10 χωριά στην Αρκαδία που αξίζει να εξερευνήσετε