Κυριολεκτικά χωριό «σταυροδρόμι» το ακριτικό Καλπάκι, 38 χλμ Β.Δ. των Ιωαννίνων, αφοί εκεί σμίγουν οι δρόμοι που έρχονται από τα ελληνοαλβανικά σύνορα και την Κακαβία (27 χλμ) αλλά και την γραφική Κόνιτσα (30 χλμ). Αποτελεί έδρα του δήμου Πωγωνίου, που αριθμεί συνολικά 51 οικισμούς, με μεγαλύτερο το Κεφαλόβρυσο.
Αν και όλος ο δήμος Πωγωνίου αποτελεί απόσταγμα της κλασικής ηπειρωτικής φυσικής ομορφιάς και παράδοσης, θα μείνουμε στο Καλπάκι για ένα ταξίδι στο χρόνο και στην ιστορία, μια και πλησιάζει η Εθνική Επέτειος της 28ης Οκτωβρίου 1940. Στο Καλπάκι και στα γύρω υψώνατα, το «ΟΧΙ» μετουσιώθηκε στη πρώτη μεγάλη νίκη του πολέμου, που έκρινε καθοριστικά τη συνέχεια.
Μικρό χωριό με μεγάλη ιστορία
Την περίοδο του Μεσοπολέμου, τα σπίτια στο Καλπάκι μετριούνταν στα δάχτυλα του ενός χεριού. Κίνηση είχαν μόνο τα δύο καφενεία, που εξυπηρετούσαν τους διερχόμενους -από και προς τα Ιωάννινα- αλλά και τους στρατιώτες της μονάδας που λειτουργούσε στην είσοδο του χωριού και ήταν ουσιαστικά η μοναδική τους διασκέδαση κατά τις εξόδους τους. Δεν ήταν μια συνηθισμένη μονάδα, αφού σ’ αυτήν στέλνονταν «απείθαρχοι» στρατιώτες, είτε λόγω των πολιτικών τους φρονημάτων είτε επειδή ήταν παραβατικοί ή λιποτάκτες. Ωστόσο το Καλπάκι συνέδεσε τ΄ όνομά του με το «ΟΧΙ» του 1940 κατάτ ην ιταλική επίθεση, που μ΄ επίκεντρο τα γύρω υψώματα, μετουσιώθηκε σε μία λαμπρή σελίδα της νεότερης ελληνικής ιστορίας.
Παραμονές της ιταλικής επίθεσης η 8η Μεραρχία Ηπείρου, μ’ επικεφαλής τον υποστράτηγο Χαράλαμπο Κατσιμήτρο, οργάνωσε ισχυρή άμυνα στα θρυλικά υψώματα Γκραμπάλα, Ασόνισσα, Βελλάς και Γρεμισιών γύρω από το Καλπάκι. Σε κάποια από αυτά, διασώζονται έως τις μέρες μας τμήματα εκείνων των οχυρώσεων που σκάφτηκαν στην πέτρα και στο χώμα.
Αν και υπήρχαν αντίθετες διαταγές και απόψεις στο Γενικό Επιτελείο για την αντιμετώπιση των Ιταλών, ζητώντας άμυνα στην περιοχή των Τζουμέρκων, ο Κατσιμήτρος πήρε το ρίσκο να κρατήσει επιτυχώς τη γραμμή άμυνας Ελαίας -Καλαμά, καθηλώνοντάς στο Καλπάκι τις ισχυρότερες -σε άρματα μάχης και αεροπορική υποστήριξη- εχθρικές δυνάμεις που στόχο είχαν να προωθηθούν στην ενδοχώρα. Αν και αρχικά αμφισβητήθηκε η επιλογή αυτή, οι δυνάμεις του Κατσιμήτρου όχι μόνο κατάφεραν ν’ αναχαιτίσουν την ιταλική επίθεση αλλά και στις 10 Νοεμβρίου 1940 να περάσουν στην επίθεση, φέρνοντας σε δύσκολη θέση τους εισβολείς. Οι πλέον αιματηρές μάχες έγιναν στα υψώματα της Γκραμπάλας, ανατολικά του Καλπακίου, με σοβαρές απώλειες και για τις δύο πλευρές. Τις μέρες που ακολούθησαν, ελληνικός στρατός πέρασε στην αντεπίθεση, απωθώντας βαθύτερα στην Αλβανία τους Ιταλούς και σημάνοντας την αρχή του τέλους για τους μεγαλοϊδεατισμούς του Μουσολίνι.
Η συντριβή της ιταλικής επίθεσης στο Καλπάκι, την πρώτη εβδομάδα του πολέμου, προσγείωσε απότομα την φασιστική Ρώμη, αναπτερώνοντας το ηθικό όχι μόνο των αμυνομένων Ελλήνων, αλλά και των υπόδουλων λαών της Ευρώπης που είχαν υποκύψει νωρίτερα στις σιδηρόφρακτες ορδές του Χίτλερ.
Στο Καλπάκι ουσιαστικά γράφτηκε μια λαμπρή σελίδα της νεότερης ελληνικής και παγκόσμιας ιστορίας, όσο και εάν η πρωινή υγρασία και η ομίχλη προσπαθούν να καλύψουν τα σημάδια της ιστορίας που είναι ακόμη ζωντανά, 81 χρόνια από τότε,
Στη σπηλιά – στρατηγείο …
Στην ανατολική είσοδο του χωριού λειτουργεί το Στρατιωτικό Μουσείο που είναι αφιερωμένο στις πρώτες δύο εβδομάδες του Ελληνοϊταλικού Πολέμου και όσων έλαβαν μέρος στα γύρω υψώματα. Στον προαύλιο χώρο, θα δείτε δει βαρέα όπλα του πυροβολικού που χρησιμοποιήθηκαν στη διάρκεια των επιχειρήσεων.
Αν και μικρό σε μέγεθος, τα εκθέματα του μουσείου θα σας ταξιδέψουν πίσω στο χρόνο. Θα δείτε ενδυμασίες και προσωπικά αντικείμενα ηρώων Ελλήνων αξιωματικών και στρατιωτών, ελληνικά και ιταλικά τυφέκια -όπλα και πολυβόλα εποχής, τη μηχανή του αεροπλάνου του υποσμηναγού Ιωάννη Σακελλαρίου -που κατέπεσε εκδιώκοντας εχθρικά αεροσκάφη, ελληνικά και ιταλικά μετάλλια, ένα στρατιωτικό ποδήλατο με ρόδες από καουτσούκ που χρησιμοποιούσαν Ιταλοί στρατιώτες, πλούσιο φωτογραφικό υλικό και άλλα πολλά και ενδιαφέροντα εκθέματα.
Στους χώρους του μουσείου, που διαχειρίζεται το Γ.Ε.Σ., θα σας ξεναγήσουν στρατιώτες – ξεναγοί της τοπικής μονάδας, ενώ μπορείτε να παρακολουθήσετε την προβολή σχετικού ιστορικού ντοκιμαντέρ, με ταυτόχρονη γραφική και ηχητική αναπαράσταση των επιχειρήσεων στο Καλπάκι, σε μεγάλο τρισδιάστατο χάρτη.
Ακριβώς απέναντι από το Μουσείο, δεσπόζουν οι «πρωταγωνιστές» του έπους του 1940-1941. Οι προτομές του βασιλέως Γεωργίου, του Ιωάννη Μεταξά και του Αρχιστράτηγου Αλέξανδρου Παπάγου.
Ακολουθώντας τον δρόμο δεξιά, θα δείτε το μνημείο προς τιμήν των στρατιωτών του περιβόητου «Πειθαρχικού Ουλαμού Καλπακίου», που λειτούργησε προπολεμικά στο σημείο για τους … «απείθαρχους» -τοποθετήθηκε με πρωτοβουλία της ΚΝΕ, αλλά και μία από τις αντιαρματικές τάφρους που είχαν κατασκευαστεί προπολεμικά, για να εμποδίσουν την προώθηση εχθρικών αρμάτων.
Ο δρόμος καταλήγει στην κορυφή του πευκόφυτου λόφου Γοριτσάκι (υψόμετρο 550 μ.), που διασώζονται και έχουν αναδειχθεί οχυρωματικά έργα του 1940-1941 (χαρακώματα, κρύπτες κ.α). Υπάρχουν επίσης, παγκάκια, τραπεζοκαθίσματα και θέσεις θέας, απ’ όπου θα έχετε πανοραμική θέα της περιοχής, που ενίοτε βυθίζεται
στην πυκνή ομίχλη. Ακολουθώντας τα μονοπάτια, κάποια από αυτά χρησιμοποιούσαν και οι στρατιώτες μας στην πόλεμο, μπορείτε να κατηφορίσετε είτε μπρος το χωριό είτε προς τη σπηλιά – στρατηγείο του θρυλικού Κατσιμήτρου. Διαφορετικά συνεχίστε από τον κεντρικό δρόμο.
Συναντώντας τα πρώτα σπίτια του χωριού, στην στροφή δεξιά, βρίσκεται η σπηλιά που χρησιμοποιήθηκε ως τακτικό στρατηγείο την περίοδο του πολέμου. Εδώ μέσα ο Κατσιμήτρος και οι συνεργάτες του έγραψαν ιστορία, καθηλώνοντας τους Ιταλούς παρά τις … «Σειρήνες».
Πρόκειται ουσιαστικά για ένα τεχνητό σπήλαιο στους νότιους πρόποδες του λόφου Γοριτσάκι, που διανοίχτηκε -σύμφωνα με τα προβλεπόμενα σχέδια πριν από την ιταλική επίθεση- για τη στέγαση του πολεμικού Στρατηγείου της 8ης Μεραρχίας Ηπείρου. Είναι σε μορφή πετάλου, με είσοδο και έξοδο, και το συνολικό μήκος του αγγίζει τα 34 μ. και το πλάτος τα 2 μ. Στο μέσο του βρισκόταν ο χώρος με το γραφείο του Κατσιμήτρου και το τραπέζι του επιτελείου, πάνω στο οποίο ήταν αραδιασμένοι στρατιωτικοί χάρτες, σχεδιαγράμματα, διαταγές κ.α. Περπατώντας μέσα στον υγρό διάδρομο,θαρρείς πως ακούς τις συνομιλίες του Κατσιμήτρου με τους επιτελείς του. Φωνές γεμάτο ένταση, αγωνία αλλά και επιφωνήματα χαράς και ικανοποίησης μετά από κάθε επιτυχία στο πεδίο της μάχης.
Έξω από το υπόγειο στρατηγείο, δεσπόζει η προτομή του Κατσιμήτρου, ενώ στην μαρμάρινη πλάκα δεξιά της εισόδου, αναγράφεται απόσπασμά διαταγής του θρυλικού διοικητή, στις 30.10.1940, που κατέληγε : «Ουδεμία ιδέα εις ουδένα να υπάρχει περί υποχωρήσεως. Πάντες από του Στρατηγού Διοικητού Μεραρχίας μέχρι και του τελευταίου στρατιώτου θα αγωνισθώμεν επί των θέσεων μας και εν ανάγκη θα πέσωμεν όλοι υπερασπιζόμενοι αυτάς».
Ολόκληρη η αμυντική γραμμή, οργανώθηκε με την κατασκευή εκατοντάδων πολυβολείων, πυροβολείων, παρατηρητηρίων κ.α., καθώς και χλμ χαρακωμάτων που σκάφτηκαν στο χώμα και στον σκληρό βράχο, υπό τη επίβλεψη του προέδρου της επιτροπής οχυρώσεως της 8ης Μεραρχίας, συνταγματάρχη Παναγιώτη Μαυρογιάννη, μ’ ελάχιστα χρήματα και κυρίως με την εθελοντική εργασία κατοίκων της περιοχής. Οι αριθμοί της τιτάνιας εκείνης προσπάθειας, που είχε θετικά αποτελέσματα για τον ελληνικό αγώνα, είναι χαρακτηριστικοί. Ανοίχτηκαν χαρακώματα συνολικού μήκους 66 χλμ. Κατασκευάστηκαν αντιαρματικές τάφροι συνολικού μήκους 4,5 χλμ. και στρώθηκαν ζώνες συρματοπλέγματος μήκους 5.700 μ. Κατασκευάστηκαν 269 πολυβολεία, 20 διπλά πολυβολεία σκαμμένα στους βράχους, 16 θέσεις τάξης πυροβόλων και 30 καταφύγια για τους πυροβολητές, τ΄ άλογα και τα πυρομαχικά κ.α.
Οι αφανείς ήρωες του τεράστιου αυτού επιτεύγματος ήταν οι απλοί κάτοικοι της Ηπείρου, οι οποίοι εργάζονταν χωρίς αμοιβή επί πέντε ημέρες κάθε μήνα, κατασκευάζοντας «προχώματα για τα παιδιά μας, που θα πολεμήσουν για την πατρίδα», όπως έλεγαν οι ίδιοι στον συνταγματάρχη Μαυρογιάννη και τον στρατηγό Κατσιμήτρο. Θα πρέπει οι νεότεροι να μνημονεύουμε και αυτούς τους αφανείς ήρωες του 1940-1941.
Ο Τύμβος του Μαχητή
Στην έξοδο του χωριού προς Κόνιτσα, δρόμος δεξιά οδηγεί στον λόφο Σειλητούρια στην κορυφή του οποίου δεσπόζει ο «Τύμβος του Μαχητή» και αποτελεί κάθε 28η Οκτωβρίου επίκεντρο του εορτασμού της Εθνικής Επετείου, με επιμνημόσυνη δέηση και προσκλητήριο νεκρών.
Στο σημείο μπορείτε να φτάσετε ακολουθώντας, από τους πρόποδες του λόφου, τον πλακόστρωτο διάδρομο και τα σκαλοπάτια ή με ΙΧ ψηλότερα. Στην κορυφή του τύμβου, ξεχωρίζει το επιβλητικό μπρούτζινο άγαλμα του «Πολεμιστή Στρατιώτη του 1940» το οποίο φιλοτεχνήθηκε το 1966 από τον αείμνηστο γλύπτη και καθηγητή του Πολυτεχνείου Λάζαρο Λάμερα.
Ο «Πολεμιστής» στέκει επιβλητικός και αγέρωχος -κοιτώντας προς το μέτωπο των εχθροπραξιών- προκαλώντας δέος και συγκίνηση στους επισκέπτες. Στη βάση του αγάλματος, υπάρχει στρατιωτικό οστεοφυλάκιο πεσόντων, στις μάχες που έλαβαν μέρος στην περιοχή το 1940.
Ακριβώς στην απέναντι βόρεια πλαγιά, πραγματοποιείται τα τελευταία χρόνια η εντυπωσιακή αναπαράσταση της θρυλικής Μάχης του Καλπακίου, που προσελκύει το ενδιαφέρον χιλιάδων επισκεπτών. Η συγκινητική αφήγηση, η πλοκή και τα εντυπωσιακά εφέ, μ΄ εκρήξεις που εντυπωσιάζουν στο σκοτάδι, προκαλούν συγκίνηση σ’ όσους παρακολουθούν το μοναδικό αυτό δρώμενο. Δυστυχώς λόγω της πανδημίας του Covid-19 η εκδήλωση, που πραγματοποιείται με πρωτοβουλία του δήμου Πωγωνίου, της Περιφέρειας Ηπείρου και της 8ης Μεραρχίας, δεν θα πραγματοποιηθεί και φέτος.
Στον λόφο Προφήτης Ηλίας, ακριβώς απέναντι από τον «Τύμβο του Μαχητή» διακρίνεται από μακριά το τεράστιο «ΟΧΙ» που έχει σχηματιστεί με ασβεστωμένες πέτρες, διαστάσεων 22Χ30 μ., θυμίζοντας την απάντηση στους Ιταλούς εισβολείς πριν από 81 χρόνια.
Περίπου 5 χλμ βόρεια του Καλπακίου, προς το χωριό Μπουραζάνι, και στη θέση Βίγλα υπάρχει στρατιωτικό κοιμητήριο όπου είναι θαμμένοι 43 αξιωματικοί και Εύζωνες που έχασαν τη ζωή τους στη θρυλική μάχη της Γκραμπάλας, μεταξύ 16-18 Νοέμβρη 1940. Οι σταυροί σε πολλούς τάφους αναγράφουν απλά «Άγνωστος» αφού δεν έγινε δυνατή τότε η εξακρίβωση της ταυτότητάς τους.
Αν έχετε χρόνο, διάθεση και αντοχές το προσωπικό στο Στρατιωτικό Μουσείο και οι ντόπιοι θα σας δώσουν περισσότερες πληροφορίες για τα πεδία των μαχών και πολεμικές οχυρώσεις που έχουν διασωθεί στα υψώματα της γύρω περιοχής, όπως στον λόφο Σωσίνου , με το ομώνυμο μοναστήρι του 16ου αιώνα (15 χλμ Ν.Δ. του Καλπακίου). Τις πρώτες μέρες του πολέμου, έδρευε το κεντρικό παρατηρητήριο του Πυροβολικού, που «έγραψε» ιστορία με τις πετυχημένες βολές του θρυλικού Ταγματάρχη Κωστάκη. Στον αύλειο χώρο της Ιεράς Μονής, έχει ανεγερθεί μνημείο αφιερωμένο στους ήρωες εκείνους.
Το Καλπάκι είναι ένας τόπος όπου η ιστορία συνεχίζει να συγκινεί και μπορεί να εξελιχθεί σ’ ένα κορυφαίο ιστορικό πάρκο, κορυφαίο του είδους στην Ελλάδα. Ο ιστορικός τουρισμός ή τουρισμός μνήμης είναι ιδιαίτερα διαδεδομένος στο εξωτερικό με φανατικό κοινό. Ανάλογη προσπάθεια τα τελευταία χρόνια γίνεται και στις Σέρρες με ανάδειξη και αξιοποίηση των οχυρών της θρυλικής «Γραμμής Μεταξά».
Ο δήμος Πωγωνίου κινείται προς την κατεύθυνση ανάδειξης των ιστορικών γεγονότων που διαδραματίστηκαν στην περιοχή το 1940 – 1941, αποτίοντας παράλληλα φόρο τιμής σ’ όσους πολέμησαν και έπεσαν για την ελευθερία της πατρίδας μας, με τη δημιουργία ενός σύγχρονου και οργανωμένου «Πάρκου Ιστορίας» στο Καλπάκι. Το φιλόδοξο project περιλαμβάνει κατασκευή του νέου Πολεμικού Μουσείου και μνημείου πεσόντων, αλλά και ανάδειξη – ανάπλαση του πεδίου μάχης με οργανωμένες διαδρομές και σήμανση. Πρόσφατα μάλιστα ανακοινώθηκε πως η Βουλή, με πρωτοβουλία του προέδρου κ. Κωνσταντίνου. Τασούλα, θα χρηματοδοτήσει την ανέγερση του νέου Μνημείου Πεσόντων, όπου -για πρώτη φορά- θα αναγράφονται όλα τα ονόματα των 14.000 περίπου πεσόντων στον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο.
Πολυσύχναστο και πολύβουο
Το Καλπακι είναι ένα πολυσύχναστο πέρασμα που δεν ησυχάζει σχεδόν ποτέ, αφού η κίνηση φορτηγών TIR, λεωφορείων και ΙΧ στον κεντρικό δρόμο –που οδηγεί στον μεθοριακό σταθμό της Κακαβιάς- είναι συνήθως μεγάλη. Δεξιά και αριστερά του κεντρικού δρόμου υπάρχουν επιχειρήσεις για φαγητό και καφέ, ενώ στο χωριό λειτουργούν και δύο μικρά ξενοδοχεία
Πληροφορίες :
