Εντυπωσιακά σπίτια, τα οποία συνδυάζουν την παραδοσιακή αρχιτεκτονική με τον νεοκλασικισμό και την τεχνοτροπία της οθωμανικής εποχής. Μουσεία και διάφοροι χώροι πολιτισμού. Παλιές εκκλησίες. Λιθόστρωτα σοκάκια και σταυροδρόμια με τις λεγόμενες «φαλτσογωνίες», ώστε να χωράνε (τις παλιές μέρες) να περάσουν και τα κάρα και τα αυτοκίνητα.
Αλλά και λουλουδιασμένοι κήποι με ιδιωτικά παρεκκλήσια. Παραδοσιακά καφενεία και μπακάλικα. Ζαχαροπλαστεία, μπαρ, μεζεδοπωλεία, εστιατόρια, μαγαζιά κάθε είδους. Η Παλιά Πόλη της Ξάνθης είναι γεμάτη χρώματα, γεύσεις και πολυδιάστατες εικόνες. Χαρακτηρισμένη από το 1976 ως Προστατευόμενος Οικισμός, σας προσκαλεί λοιπόν να χαθείτε μέσα στον μικρόκοσμό της, ακολουθώντας τα βήματα των πολιτισμών που άφησαν το διαχρονικό στίγμα τους εδώ.
Όπως είναι και ευρύτερα γνωστό, η παραγωγή και εμπορία καπνού ήταν ο βασικός μοχλός για την πρωτοφανή άνθιση της πόλης, από τον 19ο αιώνα ως και τις αρχές του 20ού. Οπότε αξίζει να αφιερώσετε χρόνο ώστε να δείτε και τις επιβλητικές παλιές καπναποθήκες –μία ακόμη πολύτιμη κληρονομιά της Ξάνθης.
Ο καπνός ωφέλησε σοβαρά την Ξάνθη
Τα εδάφη της περιοχής της Ξάνθης ήταν ιδανικά για την καλλιέργεια αρωματικού και εξαιρετικής ποιότητας καπνού. Δεν είναι τυχαίο ότι ήδη από τον 18ο αιώνα θεωρούνταν από τις καλύτερες ποικιλίες στον κόσμο, με αποτέλεσμα οι τιμές του να φτάνουν στα ύψη. Τα καπνά μεταφέρονταν στα λιμάνια του Πόρτο Λάγος και της Καβάλας για να φτάσουν από εκεί στην Κωνσταντινούπολη και σε πόλεις του εξωτερικού.
Για την Ξάνθη, λοιπόν, η Belle Époque ήταν η εποχή από το 1860 μέχρι το 1913, όταν κι έζησε τη μεγαλύτερη οικονομική ανάπτυξη χάρη στον καπνό. Οι μεγαλόπρεπες κατοικίες των εμπόρων, τα μαγαζιά και οι καπναποθήκες είναι μέχρι σήμερα μάρτυρες του πλούτου όσων Ρωμιών διέθεταν τότε τον κοσμοπολιτισμό, αλλά και τη δυνατότητα να κινούνται στο διεθνές περιβάλλον –αντίθετα με τους Οθωμανούς, οι οποίοι παρέμειναν στις χειρωνακτικές δουλειές της καλλιέργειας και επεξεργασίας του καπνού. Μετά το 1860 η Ξάνθη αναδείχθηκε ως διοικητικό και οικονομικό κέντρο της περιοχής, υποσκελίζοντας τη γειτονική Γενισέα, η οποία επίσης παρήγαγε καπνά.
Η αρχιτεκτονική των καπναποθηκών
Τα καπνομάγαζα ή καπναποθήκες χτίζονταν συνήθως κοντά στον σιδηροδρομικό σταθμό ή σε πεδινά σημεία. Εκεί η γη ήταν φτηνή, ενώ υπήρχαν και οι κατάλληλες συνθήκες, όπως η υγρασία που χρειάζονταν τα καπνά στη διάρκεια της αποθήκευσής τους, ώστε να μην ξεραίνονται τα φύλλα τους. Αρχικά ήταν μονώροφες με τετράρριχτη στέγη. Σύντομα, όμως, απέκτησαν κι άλλους ορόφους, ημιυπόγεια και στέγες διαφορετικών τύπων. Ήταν φτιαγμένες από πέτρα και τα πατώματα ήταν ξύλινα. Μεγάλα παράθυρα επέτρεπαν στο εσωτερικό να φωτίζεται και να αερίζεται.
Οι μεγάλες καπναποθήκες χτίστηκαν από το 1860 έως το 1912, όταν σε όλη την πόλη υπήρχε οικοδομικός οργασμός. Συμβόλιζαν το κύρος των ιδιοκτητών τους και συνδύαζαν παραδοσιακά στοιχεία με την αρχιτεκτονική των κτιρίων που κατασκευάστηκαν μετά τη Βιομηχανική Επανάσταση στην Αγγλία και σε άλλες χώρες της Ευρώπης. Είχαν επίσης επιρροές από το ρεύμα του νεοκλασικισμού και του νεορομαντισμού.
Αξίζει να περιηγηθείτε στην περιοχή των καπναποθηκών, στις παρυφές του κέντρου της πόλης, κοντά στην πλατεία Ελευθερίας. Τα σπουδαία αυτά μνημεία βιομηχανικής αρχιτεκτονικής αφηγούνται με γλαφυρό τρόπο την ιστορία του καπνού –έστω κι αν δεν έχουν συντηρηθεί ή επαναχρησιμοποιηθεί όπως θα τους άξιζε.
Σημαντικό παράδειγμα επανάχρησης παλιών καπναποθηκών αποτελεί το Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης (https://fthrace.gr/), ένας μη κυβερνητικός και μη κερδοσκοπικός φορέας που δραστηριοποιείται στον χώρο του πολιτισμού και της εκπαίδευσης. Ιδρύθηκε το 1998 με πρωτοβουλία της Βιργινίας Τσουδερού. Φιλοξενείται σε δύο μεγάλες καπναποθήκες. Μάλιστα, η μία από αυτές, η επιβλητική «Π», ήταν η πρώην Καπναποθήκη Οθωμανικού Μονοπωλίου «Ρεζή», η οποία χρονολογείται στα τέλη του 19ου αιώνα.
Το παζλ της Παλιάς Πόλης
Ο πολυπολιτισμικός χαρακτήρας της Ξάνθης έχει αποτυπωθεί στην Παλιά Πόλη, στο βόρειο τμήμα της σύγχρονης πόλης. Ιστορικά, ο χώρος αυτός προσδιόριζε τον βυζαντινό οικισμό κι έπειτα εκείνον της Τουρκοκρατίας, που καταστράφηκε ολοκληρωτικά από τους σεισμούς του 1829. Από το 1830 και μετά άρχισε να χτίζεται ο νέος, με χαρακτηριστικό του τη θαυμαστή μίξη διαφορετικών αρχιτεκτονικών στοιχείων, τα οποία συνδυάστηκαν με τη ντόπια παράδοση.
Η ποικιλομορφία στην αρχιτεκτονική οφείλεται στις διαφορετικές φάσεις ανοικοδόμησης, στα προνόμια που απέκτησαν οι Χριστιανοί από τους Μουσουλμάνους κυρίαρχους της περιοχής και βέβαια στις επιρροές που δέχθηκαν οι καπνέμποροι κάνοντας ταξίδια στην Ευρώπη. Οι συνοικίες δημιουργήθηκαν γύρω από τις εκκλησίες, οι οποίες χτίστηκαν πάνω σε παλιότερους βυζαντινούς ναούς. Από το 1860 ξεκίνησε η δεύτερη φάση ανοικοδόμησης της πόλης, που ξέφυγε από τα όρια της βυζαντινής Ξάνθειας και επεκτάθηκε προς την σημερινή κεντρική πλατεία. Ήταν ίσως η κορυφαία περίοδος οικονομικής ακμής της Ξάνθης.
Οι γειτονιές και τα λιθόστρωτα σοκάκια της Παλιάς Πόλης σφύζουν από ζωή. Όπου κι αν στρέψεις το βλέμμα, κάτι ωραίο θα δεις. Σπίτια με νεοκλασικά και οθωμανικά στοιχεία, με σαχνισιά (ξύλινες προεξοχές στις προσόψεις, που στηρίζονται σε ξύλινα δοκάρια σαν αντηρίδες), περίτεχνα μπαλκόνια και κιγκλιδώματα, με διακοσμητικά στοιχεία στις πόρτες και στα παράθυρα, με εξαιρετικής τέχνης ρόπτρα, με κήπους γεμάτους λουλούδια και κυρίες που ποτίζουν τις γλάστρες τους με φροντίδα. Οι πολύχρωμες τοιχοποιίες δικαιολογούν τον τίτλο που της έχει δοθεί, ως «η πόλη με τα χίλια χρώματα».
Ενώ θαυμάζετε τα εντυπωσιακά κτίρια, εντωμεταξύ, μπορείτε να κάνετε στάσεις σε καφενεία, ταβέρνες, νεανικά στέκια, μαγαζιά, καλλιτεχνικά εργαστήρια, φούρνους και μπαράκια, ανάμεσα στον κόσμο που πλημμυρίζει τα σοκάκια όλες τις ώρες της ημέρας. Βλέπετε, αυτή η πόλη δεν είναι «σκηνικό». Οι άνθρωποι ζουν εδώ και απολαμβάνουν μια καθημερινότητα πολύ διαφορετική από εκείνη των μεγαλουπόλεων.
Τα μεγαλοπρεπή οικήματα και δημόσια κτίρια της Ξάνθης φτιάχτηκαν από τεχνίτες διαφόρων ειδικοτήτων –οικοδόμους, λιθοξόους, σιδεράδες, ξυλουργούς, αγγειοπλάστες, γλύπτες– οι οποίοι ήρθαν από την Ήπειρο και τη βόρεια Θράκη και συνεργάστηκαν με τους ντόπιους. Οι Κουδαραίοι από την Ήπειρο, μάλιστα, έφτιαξαν σε προσόψεις σπιτιών και τα λιθανάγλυφα σύμβολά τους. Στους μαχαλάδες, επίσης, συνυπήρχαν κατοικίες των Ρωμιών, κονάκια, κτίρια με οθωμανικό και νεοκλασικό χαρακτήρα και πιο ανατολίτικα με σαχνισιά, αρχοντικά που θυμίζουν ιταλική αναγέννηση ή το κεντροευρωπαϊκό στυλ Αρ Ντεκό.
Στην Ελευθερίου Βενιζέλου θα δείτε παλιά ηπειρώτικα αρχοντικά, χάνια και καταστήματα, όλα χτισμένα μετά το 1870: Τα έφτιαξαν Ηπειρώτες μάστορες που ήξεραν να επεξεργάζονται τον τοπικό γρανίτη. Στη συνοικία της Μητρόπολης, πάλι, θα δείτε τα «θρακιώτικα», τα οποία ξεχωρίζουν με τα καμπύλα αετώματα και τα στρογγυλά σαχνισιά. Τα σαχνισιά, όπως θα έχετε καταλάβει έως τώρα, θα τα δείτε σε πολλά σπίτια της Παλιάς Πόλης. Η λέξη προέρχεται από την περσική γλώσσα και σημαίνει «κάθισμα του Σάχη». Ουσιαστικά, ήταν μια επέκταση του εσωτερικού χώρου της οικίας, ενώ ως αρχιτεκτονικό στοιχείο χαρακτηρίζει τη βορειοελλαδίτικη αρχιτεκτονική. Εκεί κάθονταν οι κυράδες της πόλης στα παλιά χρόνια, όταν τελείωναν τις δουλειές της ημέρας, για να ξεκουραστούν και να χαζέψουν τον δρόμο.
Η ανάμιξη των ρυθμών δημιούργησε και δείγματα εκλεκτικιστικής αρχιτεκτονικής, όπως το κτίριο με πέτρες ροζ αποχρώσεων που στεγάζει το Δημαρχείο. Αντιπροσωπευτικό δείγμα είναι όμως και το οίκημα της οικογένειας Κουγιουμτζόγλου, που πλέον φιλοξενεί το Λαογραφικό Μουσείο. Επίσης, το αρχοντικό Καλούδη, με διακοσμητική ζωγραφική στις προσόψεις του. Ανάμεσα στα νεοκλασικά, πάλι, ξεχωρίζει το Μητροπολιτικό Μέγαρο: ένα επιβλητικό κτίσμα του 1896 με νέο-αναγεννησιακά χαρακτηριστικά. Εντυπωσιακά, βέβαια, είναι και τα οθωμανικά κονάκια με τα φιλοτεχνημένα ταβάνια, ενώ αν έχετε την τύχη να μπείτε σε κάποια ανακαινισμένα σπίτια θα δείτε ότι έχουν διατηρηθεί αρκετά από τα παλιά χαμάμ που υπήρχαν στην πόλη –μεγάλο προνόμιο για τους τυχερούς ιδιοκτήτες του σήμερα.
Το πολύμορφο παζλ συμπληρώνει η συνύπαρξη οθωμανικών με ορθόδοξα εκκλησιαστικά μνημεία, που είναι συνήθως τρίκλιτες βασιλικές, με λιτές όψεις. Οι σπουδαιότεροι ναοί είναι των Ταξιαρχών του 1834, του Αγίου Γεωργίου (1835) στη λεγόμενη συνοικία των καπνεμπόρων και του Αγίου Βλασίου του 1838. Στο κέντρο της Παλιάς Πόλης θα δείτε βέβαια και τον ναό του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, ο οποίος δεσπόζει στην Παλιά Πόλη, αποτελώντας και τη μητρόπολη της Ξάνθης. Χτίστηκε το 1839, πάνω σε ερείπια παλαιότερης εκκλησίας, που καταστράφηκε από πυρκαγιά. Ξεχωρίζει το καμπαναριό του 1924 με νεοκλασικά και νεο-βυζαντινά στοιχεία.
Στα μουσεία της Παλιάς Πόλης
Τα αρχοντικά σπίτια όπου στεγάζονται τα μουσεία αποτελούν βασικά αξιοθέατα της Ξάνθης και στη διάρκεια της επίσκεψής σας, εκτός από τα εκθέματα, θα θαυμάσετε και τους εντυπωσιακούς εσωτερικούς τους χώρους.
Grand Maison-Οικία γέννησης Μάνου Χατζιδάκι
Σε αυτό ανακαινισμένο και πλούσια διακοσμημένο οίκημα γεννήθηκε το 1925 και έζησε κάποια από τα παιδικά του χρόνια ο Μάνος Χατζιδάκις. Είναι ένα αληθινό έργο τέχνης, χαρακτηρισμένο ως διατηρητέα οικία, στην οποία συνυπάρχουν μπαρόκ και νεοκλασικά στοιχεία. Χτίστηκε στα τέλη του 18ου αιώνα και ανήκε στον Αβραάμ Δανιέλ, έναν πλούσιο Εβραίο της εποχής. Χρόνια αργότερα φιλοξένησε την Εφορία και στη συνέχεια το Φρουραρχείο. Λειτουργεί πλέον ως «Πολυχώρος Σκέψης και Τέχνης».
Λαογραφικό Μουσείο
Άνοιξε το 1975 και, όπως είπαμε, στεγάζεται στο καταπληκτικό διατηρητέο αρχοντικό των αδελφών Αθανασίου & Παντελή Κουγιουμτζόγλου (1860). Ήταν μια διπλή κατοικία, κάθε μία με δική της είσοδο, ενώ στην πίσω πλευρά είχε και χαμάμ. Θα σας εντυπωσιάσουν τα ξυλόγλυπτα ταβάνια και οι τοιχογραφίες, που δημιουργήθηκαν από Γερμανούς και Βαυαρούς καλλιτέχνες στα τέλη του 19ου αιώνα. Το μουσείο αφηγείται τη νεότερη ιστορία της Ξάνθης μέσα από πλήθος εκθεμάτων, ξεκινώντας από το 1860 –τη «χρυσή» εποχή της καλλιέργειας του καπνού. Στο ισόγειο, όπου διοργανώνονται προβολές, διαλέξεις και συναυλίες, θα δείτε ενδιαφέρουσες αναπαραστάσεις από τη ζωή της αστικής τάξης εκείνων των καιρών. Στον όροφο υπάρχει η πτέρυγα με τις κρεβατοκάμαρες, ο χώρος για τις περιοδικές εκθέσεις κ.ά. (τηλ. 24510 25421).
Δημοτική Πινακοθήκη
Στη διασταύρωση των οδών Ορφέως & Πινδάρου, στην καρδιά της Παλιάς Πόλης της Ξάνθης, θα βρείτε το διατηρητέο αρχοντικό της οικογένειας Καλεύρα, που καταγόταν από την Κωνσταντινούπολη. Χτισμένο στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, συνδυάζει την ηπειρώτικη και τη δυτικομακεδονική αρχιτεκτονική. Η πινακοθήκη εγκαινιάστηκε το 1997 και πήρε το όνομα του Χρήστου Παυλίδη, του Ξανθιώτη ζωγράφου που της χάρισε πολλά από τα έργα του. Κατά καιρούς φιλοξενεί εκθέσεις και άλλων καλλιτεχνών (τηλ. 25410 76363). Δείτε την ψηφιακή πινακοθήκη στο: https://pinakothiki.cultureofxanthi.gr.
Το Σπίτι της Σκιάς
Με μότο του τη φράση «δείτε αυτό που δεν μπορεί να ιδωθεί», ο μηχανικός περιβάλλοντος Τριαντάφυλλος Βαϊτσης δημιούργησε ένα πρωτότυπο μουσείο στην Παλιά Πόλη όπου το φως ζωγραφίζει στους τοίχους. Τα άμορφα και παράξενα γλυπτά του προβάλλουν στους τοίχους ως σκιές-έργα τέχνης, με τη βοήθεια του κατάλληλου φωτισμού (https://vaitsis.com).
Διαβάστε ακόμα:
Κοττάνη: Το Πομακοχώρι της Ξάνθης με το εκπληκτικό φαγητό
Πόρτο Λάγος: Το χωριό της Ξάνθης με τα φλαμίνγκο και το εντυπωσιακό, πλωτό μοναστήρι
Κοτζά Ορμάν: Το μεγάλο παραποτάμιο δάσος της βόρειας Ελλάδας που θυμίζει ζούγκλα
