Η Τήνος είναι από τα λίγα μέρη όπου τη Μεγάλη Εβδομάδα τηρούνται ακόμη τόσα πολλά παραδοσιακά έθιμα και θρησκευτικές τελετές – ορθόδοξες και καθολικές. Επιστέγασμα όλων είναι η «η κοινή τράπεζα της Αγάπης» που συμβολίζει τη συμφιλίωση και την αδερφοσύνη.
Στην Τήνο το θρησκευτικό συναίσθημα είναι έντονο και το Πάσχα κατανυκτικό, με πολλά από τα παλιά παραδοσιακά έθιμα να τηρούνται ακόμη. Ορθόδοξοι και καθολικοί συνυπάρχουν εδώ και αιώνες στο νησί και οι εκκλησίες τους συχνά βρίσκονται δίπλα δίπλα. Έτσι, εκτός από τα ορθόδοξα έθιμα και τις λειτουργίες, μπορείτε να παρακολουθήσετε και τα καθολικά – με κορυφαίο το μεσαιωνικό έθιμο των Μυστηρίων του Πάθους. Ένα άλλο ξεχωριστό έθιμο είναι η «Kοινή Tράπεζα Αγάπης», ή «Αγάπη», όπου ορθόδοξοι και καθολικοί συντρώγουν σε ένα κλίμα συμφιλίωσης και αδερφοσύνης.
Καθώς μπαίνει η άνοιξη το νησί ευωδιάζει από τα βότανα και τα αγριολούλουδα, τα άγονα τοπία πρασινίζουν και στολίζονται με δεκάδες χρώματα. Στα περιποιημένα ξωκλήσια (ο αριθμός των οποίων φθάνει τα 600) η άνοιξη και το Πάσχα γιορτάζονται μαζί. Φιλόξενοι καθώς είναι ανήμερα του Πάσχα οι ντόπιοι θα σας καλέσουν στις γιορτές και τα πανηγυράκια τους. Θα σας κεράσουν νόστιμους μεζέδες -όπως τηνιακά τυράκια και λούζα -παραδοσιακά πιάτα, κρασιά από τον περίφημο αμπελώνα του νησιού και γλυκόπιοτη, ελαφριά τηνιακή ρακή. Πάντα μετά μουσικής και χορού. Όλες αυτές τις γεύσεις θα τις απολαύσετε και στις ταβέρνες του νησιού που προετοιμάζουν ήδη τα ειδικά μενού του Πάσχα.
Πριν φθάσουμε όμως στην Ανάσταση, ας δούμε τα έθιμα και τις τελετές της Μεγάλης Εβδομάδας τις οποίες μπορείτε να παρακολουθήσετε κάνοντας διακοπές στο νησί.
Τα λυχναράκια και το καθολικό έθιμο των Μυστηρίων του Πάθους
Τουλάχιστον 10 ημέρες πριν από την Ανάσταση οι νοικοκυρές μαζεύονται στα σπίτια και όλες μαζί φτιάχνουν τα «τσιμπητά τυροπιτάκια» ή «λυχναράκια». Η γέμιση γίνεται με ολόφρεσκη ανάλατη τηνιακή μυζήθρα, αβγά, ζάχαρη, βανίλια και κανέλα. Οι ποσότητες είναι μεγάλες, γιατί θα στείλουν «λυχναράκια» στους συγγενείς τους σε άλλα μέρη της Ελλάδας και θα κρατήσουν αρκετά για τις γιορτές του Αγίου Γεωργίου και του Αγίου Μάρκου που έπονται. Τα γλυκά αυτά έχουν γίνει τόσο δημοφιλή ώστε θα τα βρείτε σε όλα τα ζαχαροπλαστεία του νησιού, όλο το χρόνο.
Την Μεγάλη Πέμπτη αξίζει να παρακολουθήσετε την αποκαθήλωση του Εσταυρωμένου στη Μεγαλόχαρη και στον επιβλητικό ναό της Παναγίας του Ροδαρίου στην Ξυνάρα. Την Μεγάλη Παρασκευή, στις μεγάλες καθολικές εκκλησίες τελείται το μεσαιωνικό έθιμο των Μυστηρίων του Πάθους. Σας προτείνουμε να πάτε στην Παναγία του Ροδαρίου νωρίς τη Μεγάλη Παρασκευή γιατί εκεί θα το παρακολουθήσετε στην πλήρη του μορφή. Είκοσι εννέα εργαλεία και αντικείμενα-σύμβολα των παθών του Χριστού, ζωγραφισμένα σε ξύλο ή χαρτόνι (τα καντράκια), υψώνονται διαδοχικά από παιδιά στο μέσον της εκκλησίας. Παράλληλα, ψάλλονται ομοιοκατάληκτα τετράστιχα σε λαϊκή γλώσσα.
Ο Επιτάφιος του Αγίου Νικολάου που μπαίνει στο νερό
Η βραδινή περιφορά του επιταφίου στα χωριά είναι πιο κατανυκτική, ενώ στην πόλη είναι πιο εντυπωσιακή. Εκεί, οι επιτάφιοι των τεσσάρων ενοριών μαζί με της Παναγίας συναντιούνται στη μαρμάρινη εξέδρα, στον πεζοδρομημένο δρόμο του παλιού λιμανιού, για να γίνει κοινή δέηση. Όπως θα παρατηρήσετε ο επιτάφιος της Μεγαλόχαρης είναι λιτά στολισμένος – και το ίδιο συμβαίνει με του Αγίου Νικολάου του Καθολικού της πόλης. Βλέπετε, τα ίδια τα έπιπλα των επιταφίων είναι τόσο περίτεχνα στολισμένα, ώστε αρκεί μια μικρή μόνο προσθήκη λουλουδιών.
Όταν τελειώσει η τελετή αυτή, ο επιτάφιος του Αγίου Νικολάου κατευθύνεται προς τον κοντινό ορμίσκο Καλάμια. Ακολουθήστε τον για να τον δείτε να μπαίνει στη θάλασσα μαζί με τον παπά, τους ψάλτες και τα εξαπτέρυγα, ενώ στην απέναντι βραχονησίδα ανάβουν σταυροί και τα καΐκια σφυρίζουν αποδίδοντας τιμές. Το συγκεκριμένο τελετουργικό, που έχει αποκτήσει φήμη γιατί είναι φαντασμαγορικό, καθιερώθηκε στις αρχές του 2000 με αφορμή των θάνατο δυο Τηνιακών σε ναυάγιο υπερπόντιου πλοίου.
Εντυπωσιακή είναι και η περιφορά του επιταφίου στο χωριό του Πύργου, όπου οι γυναίκες τον ραίνουν με μύρο από τα μπαλκόνια ή τα παράθυρα – έθιμο που τηρείται σε όλα τα χωριά. Μετά το τέλος της ακολουθίας της Μεγάλης Παρασκευής γυναίκες, άντρες και παιδιά ξεκινούν κρατώντας φαναράκια για να ανάψουν τα καντήλια στα ξωκλήσια.
Ανάσταση με κατάνυξη αλλά και «τριμπονιές»
Το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου, γίνεται η Πρώτη Ανάσταση. Την ώρα που ψάλλεται το «Ανάστα ο Θεός κρίνων την γην», ο παπάς κάθε ενορίας σκορπίζει λεμονόφυλλα. Μάλιστα, η παράδοση λέει ότι όποιος πιάσει λεμονόφυλλο πριν πέσει κάτω το βάζει στο πορτοφόλι του για «να ‘χει πάντα λεφτά». Αν το πιάσει ανύπαντρη κοπέλα, «θα παντρευτεί στον χρόνο». Στη διάρκεια της ημέρας στα σπίτια ολοκληρώνονται οι προετοιμασίες για το βράδυ της Ανάστασης και ετοιμάζεται η μαγειρίτσα. Εσείς, πάντως, για ένα νηστίσιμο μεσημεριανό μπορείτε να επιλέξετε το λιμανάκι του Πανόρμου, κοντά στον Πύργο με τις καλές ψαροταβέρνες και τα εστιατόρια που αντικρύζουν τη θάλασσα. Πολύ ωραία επιλογή είναι και ο όρμος Υστερνίων.
Έτσι όπως έχει εξελιχθεί το βράδυ της Ανάστασης σε όλη την Ελλάδα, τα βεγγαλικά ούτε στην Τήνο θα τα γλιτώσετε – ωστόσο μπορείτε να ρωτήσετε σε ποια από τα μικρότερα χωριά ανασταίνουν με λιγότερη φασαρία (και τι ώρα). Επιπλέον, στην Τήνο ρίχνουν και «τριμπονιές» με ειδικά όπλα τα οποία γεμίζουν από μπροστά: το έθιμο κρατάει χρόνια και ο κρότος θεωρούσαν ότι ξορκίζει το κακό. Αν επιλέξετε το προαύλιο της Μεγαλόχαρης για να κάνετε Ανάσταση, σας υποσχόμαστε ένα λαμπρό θέαμα, λόγω της μεγαλοπρέπειας του χώρου. Είναι πολύ πιθανόν (όπως είδα κι εγώ) λευκά περιστέρια να υψωθούν γύρω την ώρα που αρχίζουν οι καμπάνες να ηχούν.
Κυριακή του Πάσχα με πανηγυράκια
Όπως είπαμε, την ημέρα αυτή, εάν δεν φάτε σε κάποιο εστιατόριο, μπορείτε να πάρετε μέρος σε κάποιο από τα πανηγυράκια που οργανώνονται στα ξωκλήσια. Το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα γίνεται ο εσπερινός της Αγάπης και, όπως περιγράφει ο λαογράφος και εθνολόγος Αλέκος Φλωράκης, λιτανεύεται στους δρόμους η εικόνα της Ανάστασης σε κοντάρι, με στεφάνι από λουλούδια γύρω της. Μάλιστα, εκείνη την ώρα υπάρχει έντονος ανταγωνισμός ανάμεσα σε κοντινά χωριά για το ποιο θα ρίξει τις περισσότερες «τριμπονιές».
Το τραπέζι της Αγάπης τη Δευτέρα του Πάσχα
Όλη τη Μεγάλη Εβδομάδα οργανώνονται σε διάφορα ξωκλήσια και εκκλησίες η «Κοινή Τράπεζα Αγάπης», ή «Αγάπη». Ειδικά την Δευτέρα του Πάσχα σας προτείνουμε να πάτε στον Κτικάδο, τον Τριπόταμο και την Καρδιανή – όπου θα σας προσκαλέσουν να καθίσετε μαζί τους (αρκεί η παρέα σας να είναι ολιγάριθμη). Στον Κτικάδο οι ορθόδοξοι και οι καθολικοί συγκεντρώνονται στο προαύλιο, ή στη μεγάλη αίθουσα, της Παναγίας της Μεγαλομάτας. Εκεί, όπως γράφει ο Αλέκος Φλωράκης κατά το έθιμο «συμπίνουν αδερφωμένοι, στο κοινό τραπέζι με φαγητά που ο καθένας έχει φέρει -κυρίως κρέας βραστό και ψητό, μοσχαρίσια σούπα και κρασί. Εκφωνούνται λόγοι από τον ιερέα που συνιστά ομόνοια και αγάπη, μνημονεύονται οι νεκροί του χωριού και μοιράζονται άσπρα κεριά που ανάβουν με τη λαμπάδα του παππά. Οι συγχωριανοί ζητούν συγνώμη αν με λόγια ή έργα έβλαψαν ο ένας τον άλλο, συμφιλιώνονται και αναχωρούν εξαγνισμένοι». Στην Καρδιανή τη Δευτέρα του Πάσχα οργανώνεται χορός με ζωντανή μουσική, δωρεάν φαγητό και κρασί που προσφέρει ο τοπικός σύλλογος. Η «Αγάπη» τελείται εκεί την επόμενη μέρα στην εκκλησία του Αγίου Πέτρου.
Πολλά αξιοθέατα σε μια μόνο διαδρομή
Περιηγούμενοι στην Τήνο τις ανοιξιάτικες αυτές ημέρες, θα την δείτε στα καλύτερά της. Η ωραιότερη διαδρομή είναι αυτή που οδηγεί από την πόλη στον Πύργο, περνώντας από αρκετά χωριά. Είναι ουσιαστικά η ραχοκοκαλιά του νησιού και καταλήγει στην λεγόμενη Έξω Μεριά, στα βορειοδυτικά. Με αφετηρία την πόλη και την οδό Αλαβάνου, ακολουθείτε τις πινακίδες προς Πύργο. Στα 4 χιλιόμετρα μπορείτε να κάνετε μικρή παράκαμψη για να δείτε τον Κτικάδο, ένα από τα ωραιότερα τηνιακά χωριά με καταπληκτική αρχιτεκτονική και πανοραμική θέα στο πέλαγος και στα Κιόνια. Θα θαυμάσετε τα πλακόστρωτα δρομάκια με τις καμάρες, τα σπίτια με τους μαρμάρινους φεγγίτες, τις βρύσες με τις «πλύστρες» – όπου ακόμα καθαρίζουν οι γυναίκες τα χαλιά και τις κουβέρτες-, τον καθολικό ναό του Τιμίου Σταυρού και την ορθόδοξη εκκλησία της Υπαπαντής, ή Μεγαλομάτας. Ένα χιλιόμετρο από τον Κτικάδο απέχει ο Χατζηράδος, μικρότερο χωριό, με την ίδια όμως «αύρα».
Βγαίνετε και πάλι στον κεντρικό δρόμο. Κάποια χιλιόμετρα πιο κάτω είναι ο Κάμπος, με τη ρωσική εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης του 1771. Στάση θα κάνετε στον Ταραμπάδο για να περπατήσετε και να δείτε τα συμπλέγματα των παλιών περιστεριώνων με τα περίτεχνα λιθοκεντήματα. Ένα από τα ωραιότερα τηνιακά χωριά στο οποίο αξίζει να περιηγηθείτε είναι η Καρδιανή. Είναι αμφιθεατρικά κτισμένη στην πλαγιά του βουνού Πατέλες, μέσα σε πλούσια βλάστηση και απολαμβάνει εντυπωσιακή θέα στη θάλασσα. Περπατώντας θα δείτε τα εκπληκτικά σπίτια, τις μαρμάρινες κρήνες και τις θολωτές στοές, τις καθολικές και ορθόδοξες εκκλησίες -όπως η περίφημη Παναγία της Κιουράς, η Κοίμηση της Θεοτόκου, η Αγία Τριάδα. Αν μείνετε ως αργά στην Καρδιανή θα απολαύσετε ένα από τα ωραιότερα ηλιοβασιλέματα της ζωής σας, καθισμένοι μαζί με τους ντόπιους στην κεντρική πλατεία όπου υπάρχει το χαρακτηριστικό σιντριβάνι με τα γλυπτά βατράχια.
Επόμενη στάση θα κάνετε στα Υστέρνια, το σχεδόν ανέγγιχτο από το χρόνο χωριό των μαρμαρογλυπτών. Είναι και αυτό αμφιθεατρικά κτισμένο, έχει αριστουργηματικής αρχιτεκτονικής σπίτια και το μάρμαρο κυριαρχεί. Αξιοθαύμαστη είναι η μεγάλη εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, βυζαντινού ρυθμού: Το μαρμάρινο προαύλιό της χαρίζει υπέροχη θέα στο πέλαγος και στον όρμο των Υστερνίων. Ο όρμος αυτός είναι επίσης προορισμός -ειδικά για τους καλοφαγάδες, αφού φιλοξενεί εδώ και χρόνια το διάσημο εστιατόριο Θαλασσάκι.
Συνεχίζοντας στον κεντρικό δρόμο θα περάσετε ανάμεσα από τους παλιούς ανεμόμυλους των Υστερνίων και θα γυρίσετε προς την Έξω Μεριά με προορισμό τον Πύργο. Προετοιμαστείτε για συνωστισμό, ωστόσο δεν μπορείτε να μην καθίσετε στη φημισμένη πλατεία του με τη μαρμάρινη κρήνη, τα καφενεία και τα εστιατόρια στη σκιά του γιγάντιου πλατάνου.
Ο Πύργος είναι ο μεγαλύτερος οικισμός της Τήνου, μετά την πόλη. Είναι επίσης ένα υπόδειγμα κυκλαδίτικης αρχιτεκτονικής κι ένα υπαίθριο μουσείο λαϊκής τέχνης. Αξίζει να περιηγηθείτε στα σοκάκια και να δείτε τον Άγιο Νικόλαο και τον Άγιο Δημήτριο. Σε κάθε γειτονιά τα σπίτια με τις λουλουδιασμένες αυλές είναι γεμάτα με πληθώρα αρχιτεκτονικών στοιχείων- όπως υπέρθυρα, περίθυρα, ανάγλυφες διακοσμήσεις: Είναι δουλεμένα στο μάρμαρο όπως και οι αριστοτεχνικές κρήνες. Επισκεφθείτε οπωσδήποτε το εξαιρετικό μουσείο Μαρμαροτεχνίας Πύργου, το μουσείο Τηνίων καλλιτεχνών και δίπλα του το σπίτι του Γιαννούλη Χαλεπά που είναι Ιστορικό Διατηρητέο Μνημείο.
Σε απόσταση 3,5 χιλιομέτρων από τον Πύργο βρίσκεται ο Πάνορμος, φημισμένο λιμανάκι της Τήνου. Η εικόνα είναι χαρακτηριστικά νησιώτικη: δεμένες ψαρόβαρκες, παραλιακές ταβέρνες, καφέ, εστιατόρια, κυκλαδίτικα σπίτια, πολλά ενοικιαζόμενα δωμάτια. Αυτό που κάνει το τοπίο ξεχωριστό είναι το νησάκι Πλανήτης με τον φάρο του. Πρωτοάναψε το 1886 και ορίζει το μοναδικό βόρειο λιμάνι της Τήνου.
*Ευχαριστούμε τον ιερέα Μάρκο Φώσκολο, Γενικό Βικάριο της Καθολικής Αρχιεπισκοπής Νάξου-Τήνου-Άνδρου- Μυκόνου για τις πληροφορίες που μας έδωσε.
Πηγή για τα έθιμα είναι το βιβλίο «Κάποτε στην Τήνο-Παλίμψηστα Λαογραφικά», του λαογράφου-εθνολόγου Αλέκου Φλωράκη.
Διαβάστε ακόμα:
