Ταξίδι ζωής στην Κούβα: Εδώ ο χρόνος έχει σταματήσει

Τα ξενοδοχεία του Varadero δεν διαφέρουν από οποιαδήποτε άλλη all inclusive ξενοδοχειακή μονάδα ανά τον κόσμο. Ατέλειωτοι μπουφέδες με μέτριο φαγητό, 24ωρα μπαρ, βραδιές με ζωντανή μουσική στις πισίνες των συγκροτημάτων. Διαμένουν σε αυτό κυρίως Ρώσοι που τους βρίσκεις συνήθως αποκαμωμένους από το ρούμι στις ξαπλώστρες και μεγάλες οικογένειες Λατινοαμερικάνων που αρκούνται να συζητούν μεγαλόφωνα με τα ποτά τους στο χέρι στα ρηχά και ζεστά νερά των παραλιών. Στα πανέμορφα νησιά με την λευκή άμμο και τους φοίνικες σε μικρή απόσταση από το Varadero όπως το Cayo Blanco, παίρνεις μια γεύση της Καραϊβικής. Τα σκάφη των εκδρομέων τα χειρίζεται το πολιτικό προσωπικό του στρατού της Κούβας. Παρόλο το άνοιγμα της νόμιμης μετανάστευσης από πλευράς Κούβας για τους πολίτες της προς χώρες του εξωτερικού που δέχονται Κουβανούς, για την αποτροπή της παράνομης μετανάστευσης, Κουβανοί πολίτες δεν επιτρέπεται να επιβαίνουν σε σκάφος με εξωλέμβια μηχανή. Η ακτή της Φλόριντας δεν απέχει πάνω από 145 χλμ.

Αφήνοντας το Varadero και ταξιδεύοντας στην ενδοχώρα, δεν γίνεται να μην παρατηρήσει ο ταξιδιώτης την φύση που έχει το νησί. Φαινομενικά δεν έχουν αλλάξει πολλά από την εποχή του Κολόμβου. Όπως έγραψε και ο ίδιος: τα δάση της Κούβας είναι τόσο πυκνά που μπορεί κάποιος να περπατήσει από την μία άκρη του νησιού στη άλλη χωρίς να τον χτυπήσει ποτέ ο ήλιος. Οι Ισπανοί όμως λίγα άφησαν ανέγγιχτα όσον αφορά την αρχέγονη φύση του νησιού. Έκαψαν τα τροπικά δάση ολοσχερώς προς όφελος της παραγωγής ζαχαροκάλαμου και η όποια βλάστηση είναι πια μη ενδημική: μπανανιές από την Αφρική, πεύκα από την Ευρώπη, κέδρος από τη Μέση Ανατολή. Οι επαρχιακοί δρόμοι, κακοτράχαλοι και στενοί, και τα βουνά με τα δάση διαδέχονται πεδιάδες γεμάτες καπνά, ζαχαροκάλαμα, καφέ και αλόη. Τα χωριά και οι κωμοπόλεις είναι στα όρια της φτώχειας. Μητέρες με τα παιδιά τους στην αγκαλιά πλησιάζουν όποια οχήματα κάνουν στάση ζητώντας χαμηλόφωνα παρακεταμόλη, σαπούνι και καραμέλες.

Κτιριακά συγκροτήματα που λειτουργούσαν ως αγροτικές σχολές είναι εγκαταλελειμμένες, δεν υπάρχει πλέον νέος σε ηλικία πληθυσμός να τα υποστηρίξει. Πόλεις όπως το Cienfuegos με κτήρια αρχιτεκτονικά αριστουργήματα και το Trinidad, μια ολόκληρη ορεινή πόλη αναλλοίωτη από την εποχή των Ισπανών κατακτητών, αμφότερες προστατευόμενοι τόποι παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομίας της UNESCO, στέκουν δίπλα σε παροπλισμένα εργοστάσια ηλεκτρικής ενέργειας και επεξεργασίας ζαχαροκάλαμου. Η επαρχιακή πόλη στην καλύτερη κατάσταση είναι αυτή του Vinales που παράγει και το πιο επικερδές εξαγώγιμο προϊόν του νησιού, τον καπνό των πούρων. Το κουβανικό κράτος αγοράζει κάθε χρόνο το 90% της παραγωγής και οι ντόπιοι μοιάζουν να βγάζουν με το υπόλοιπο ποσοστό ένα αξιοπρεπές εισόδημα. Τα σπίτια είναι φρεσκοβαμμένα, οι αυλές με τις κουνιστές καρέκλες κοντοκουρεμένες και η μπουγάδα ανεμίζει σε απλώστρες στους κήπους.

Επιστρέφοντας προς το αστικό περιβάλλον της Αβάνας, συναντάς όλο και πιο συχνά σύμβολα της επανάστασης του 1959. Οι μορφές του «Che» Guevara και του Camilo Cienfuegos είναι αποτυπωμένες σε μαντρότοιχους και εισόδους εργοστασίων. Οι λιγοστές μεγάλες διαφημιστικές πινακίδες δείχνουν βιομηχανικούς εργάτες και αγρότες γης να δουλεύουν εξυμνώντας τα ιδανικά του κομμουνισμού. Η κεντρική εθνική οδός που διαπερνά σχεδόν όλο το νησί, από δύση προς ανατολή, δεν έχει διαχωριστικό στηθαίο. Κατασκευάστηκε από Σοβιετικούς μηχανικούς κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου στη λογική ενός τεράστιου αεροδιάδρομου, ώστε σε περίπτωση εισβολής των Αμερικανών, Σοβιετικά μεταγωγικά σκάφη να μπορέσουν να προσγειωθούν με στρατό σε οποιαδήποτε σημείο του νησιού. Στην είσοδο της πόλης, η πιο καινούργια διαφημιστική πινακίδα, ο 5 φορές χρυσός Ολυμπιονίκης της πάλης, Mijaín López ποζάρει κρατώντας το χρυσό μετάλλιο ανάμεσα στους γονείς του.

Η ακαταμάχητη γοητεία της Αβάνας

Αυτή την ψυχροπολεμική πάλη βλέπει ο ταξιδιώτης εισερχόμενος στην πόλη της Αβάνας, σαν ο χρόνος να έχει σταματήσει στην επανάσταση 1959. Στα φανάρια κλασσικές Αμερικανικές Cadillac και Chevrolet στέκονται δίπλα σε Lada και Moskovitch της Σοβιετικής εποχής. Ο κώδικας οδικής κυκλοφορίας τηρείται αυστηρά. Κάθε χιλιόμετρο υπάρχουν αστυνομικοί που δεν ελέγχουν μόνο την ταχύτητα των οχημάτων αλλά και αν τα δημόσια λεωφορεία και οχήματα είναι ασφυκτικά γεμάτα με κόσμο. Αν υπάρχουν θέσεις κενές και περιμένει κόσμος στη στάση, ο οδηγός επιπλήττεται. Η έλλειψη ανταλλακτικών αραιώνει τα δρομολόγια και έτσι, μεγάλο ποσοστό Κουβανών επιχειρεί το ωτοστόπ, τα φθηνά ποδήλατα-ταξί και το περπάτημα. Για τους τουρίστες οι μετακινήσεις είναι βολικότερες μέσω μιας εφαρμογής κινητού τηλεφώνου: όχημα σε παραλαμβάνει άμεσα για να σε πάει στον προορισμό σου δείχνοντας εξαρχής τη μάρκα και την πινακίδα του, τον οδηγό και την τιμή που θα πληρώσεις μετρητά στο τέλος της διαδρομής. Στα στενά, παρατηρείς σχεδόν πάντα 3-4 Κουβανούς σκυμμένους κάτω από ένα καπό αυτοκινήτου να προσπαθούν να επιδιορθώσουν την βλάβη που τους ακινητοποιεί το όχημα.

Στην Κούβα, το κράτος εμπλέκεται σε πολλαπλές πτυχές της ζωή των πολιτών. Η παιδεία και η υγεία παρέχονται δωρεάν. Αν και το εκπαιδευτικό σύστημα παραμένει διαχρονικά σε υψηλό επίπεδο, για ορισμένα φάρμακα απαιτείται οικονομική συμμετοχή του πολίτη. Ειδικότερα ως προς την σύνδεση πανεπιστημίων και αγοράς εργασίας: μόλις ο φοιτητής αποφοιτήσει από το Πανεπιστήμιο το κράτος, τον διορίζει σε κάποια επαγγελματική θέση στην οποία όμως θα πρέπει να προσφέρει για 2 χρόνια αμισθί υποχρεωτική «κοινωνική εργασία». Μετά το τέλος των 2 αυτών ετών, του προτείνεται μια νέα επαγγελματική θέση την οποία αν αρνηθεί, θα πρέπει ή να επισκεφτεί το γραφείο ευρέσεως εργασίας ή να στραφεί στον ιδιωτικό τομέα. Στέγαση δόθηκε σε όλους τους Κουβανούς μετά την επανάσταση του 1959 αλλά έκτοτε ελάχιστοι έχουν λάβει στέγη με αποτέλεσμα και 3 γενιές μιας οικογένειας να μένουν κάτω από την ίδια στέγη. Παροχές κοινής ωφέλειας όπως το ηλεκτρικό ρεύμα και το νερό επιδοτούνται, αν και συχνά ο λογαριασμός του ρεύματος ξεπερνά το ποσό του μέσου μηναίου μισθού που είναι κάτω από 50 ευρώ. Αν και τα τρόφιμα, οι θεατρικές παραστάσεις ακόμα και οι διακοπές επιδοτούνται, ο πολίτης πρέπει να συνεισφέρει οικονομικά και για αυτά τα αγαθά.

Τα είδη ένδυσης και τα παπούτσια είναι δυσεύρετα και συνήθως δίνονται από γενιά σε γενιά, από τον μεγαλύτερο στον μικρότερο. Σε όλα τα κρατικά καταστήματα που προσφέρουν οποιοδήποτε προϊόν, υπάρχουν ουρές κόσμου που περιμένουν στωικά να πάρουν την μερίδα που δικαιούνται. Η ανάληψη χρημάτων είναι και αυτή μια άσκηση υπομονής, τα περισσότερα ATM είναι άδεια και σε αυτά που έχουν χρήματα δημιουργούνται μεγάλες ουρές. Θεωρητικά η ανεργία είναι κοντά στο 0%. Στην πράξη όμως πολλοί Κουβανοί δεν εργάζονται στον δημόσιο τομέα επειδή οι μισθοί δεν ανταποκρίνονται στο κόστος ζωής και στρέφονται στην παράλληλη οικονομική αγορά του ιδιωτικού τομέα. Άλλη πηγή εσόδων είναι τα εμβάσματα της κουβανικής διασποράς.  Οι Κουβανοί δηλαδή πληρώνουν για τα αγαθά που τους προσφέρονται και οι μισθοί δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Ως εκ τούτου, οι περισσότεροι Κουβανοί ασχολούνται με παράλληλες οικονομικές δραστηριότητες όπως ο τουρισμός που τους φέρνει σε επαφή με ισχυρά νομίσματα όπως το ευρώ και το Αμερικανικό δολάριο.

Περπατώντας την Malecon, την παραλιακή οδό της Αβάνας, βλέπουμε τουρκικά δεξαμενόπλοια και πλωτές εξέδρες διύλισης πετρελαίου Βενεζουέλας. Τα περισσότερα βενζινάδικα είναι κλειστά για μέρες και σε όποιο βενζινάδικο είναι προγραμματισμένο να διαθέσει βενζίνη οι ουρές αυτοκίνητων δεκάδων μέτρων δημιουργούνται από το προηγούμενο βράδυ. Η έλλειψη πετρελαίου έχει οδηγήσει πολλούς Κουβανούς στην αγορά κινέζικων ηλεκτρικών δίκυκλων που κατακλύζουν αθόρυβα την πόλη. Οι τιμές των εστιατορίων και των μικρών μπακάλικων με ελαφριά γεύματα και λίγα συνήθως Ευρωπαϊκά προϊόντα είναι απαγορευτικές για την πλειοψηφία των Κουβανών μιας και οι τιμές δεν απέχουν πολύ από τις Δυτικές. Είδος πολυτελείας είναι και τα φημισμένα κουβανέζικα πούρα. Στα εργοστάσια πούρων στο κέντρο της πόλης παρατηρεί κάνεις αμέτρητους πάγκους εργασίας όπου ο κάθε υπάλληλος δημιουργεί μηχανικά το είδος του πούρου που του έχει ανατεθεί.

Οι κενές θέσεις στους πάγκους αποκαλύπτουν την επίπονη φύση της εργασίας παρόλο που δίνεται πριμ παραγωγικότητας. Από τα μεγάφωνα του εργοστασίου ακούγεται η μονότονη φωνή μιας γυναίκας που διαβάζει στους εργάτες πολιτικά άρθρα της πρωινής εφημερίδας. Αυτή η πρακτική έδωσε και το όνομα της σε αρκετές μάρκες πούρων: τα Romeo y Julieta πήραν την ονομασία τους από το ομώνυμο θεατρικό έργο του William Shakespeare και αντίστοιχα τα Montecristo από το μυθιστόρημα του Αλεξάνδρου Δουμά. Το πιο φθηνό προϊόν για όλους είναι το ρούμι.

Η παλιά πόλη της Αβάνας έχει συντηρηθεί και αναπαλαιωθεί σε πολύ μεγάλο βαθμό και οι πλακόστρωτοι πεζοδρόμοι επιτρέπουν άνετο περπάτημα. Το Καπιτώλιο και τα θέατρα του κέντρου είναι μεγαλοπρεπέστατα και οι πλατείες γεμάτες δέντρα, αγάλματα και καθολικές εκκλησίες. Τα παιδιά της πιάτσας θα προσεγγίσουν τους τουρίστες προσπαθώντας να κάνουν κάποια μικρή απάτη, προσφέροντας φθηνά πούρα, βόλτες με κάμπριο αμάξια, αλλαγή χαρτονομισμάτων και σάλσα πάρτι με υπερ-τιμολογημένα ποτά αλλά πέρα από μια ανεπαίσθητη ίσως ενόχληση από την επιμονή ορισμένων, αισθάνεσαι απόλυτα ασφαλής. Ίσως ο ανοιχτός τρόπος ζωής και συνεχής προσπάθεια φιλικής επικοινωνίας των Κουβανών να παρεξηγηθεί πιο εύκολα από κάποιον που προέρχεται από μια Δυτική μεγαλούπολη όπου έχει καταστεί επιστήμη να κοιτάς μόνο τον εαυτό σου. Τόσες ώρες στις ουρές, κάποια στιγμή θα μιλήσεις με τους διπλανούς σου. Όταν θα κοπεί το ρεύμα στη δημόσια υπηρεσία, η δουλειά θα σταματήσει και θα ξεκινήσει η κουβέντα. Σε κάθε νεοκλασικό του κέντρου της Αβάνας, σε ένα σπίτι που ζούσε πριν την επανάσταση μια οικογένεια, τώρα ζουν 4 με 5 οικογένειες με διαρκώς ανοιχτά τα παράθυρα και τις πόρτες λόγω της αποπνικτικής υγρασίας. Η κάθε οικογένεια θα αποτελείται από 3 γενιές στριμωγμένες σε 2 δωμάτια, ο παππούς και η γιαγιά, οι γονείς και τα ανήλικα παιδιά τους.

Η Αβάνα σε όλη την έκτασή της έχει αναρίθμητα μουσεία και εκθέσεις, από τα ινστιτούτα της επανάστασης και το σπίτι του Χέμινγουεϊ μέχρι μουσεία μοντέρνας, αφρο-κουβανικής και αποικιακής τέχνης αλλά οι επισκέπτες είναι ελάχιστοι και τις περισσότερες φορές μας υποδέχονται με μια ελαφριά έκπληξη. Οι υπάλληλοι των μουσείων φιλότιμοι και καλοσυνάτοι επεξηγούν με ζήλο τα εκθέματα. Στα περισσότερα μουσεία το εισιτήριο είναι συμβολικό και όλα τα παιδιά εισέρχονται δωρεάν. Στο υπόλοιπο κέντρο της Αβάνας, πέριξ της τουριστικής παλιάς πόλης, οι ρυθμοί είναι χαλαροί, όπως σε όλες τις γειτονιές του κόσμου και κανείς δεν σου δίνει ιδιαίτερη σημασία. Τα πανέμορφα νεοκλασικά κτήρια είναι σε χειρότερη κατάσταση και ετοιμόρροπα: 400 νεοκλασικά γκρεμίζονται κάθε χρόνο λόγω ελλιπούς συντήρησης, ελλείψει οικοδομικών υλικών και την καταπόνηση από τις τροπικές καταιγίδες και τον χρόνο. Όταν τμήμα νεοκλασικού κτηρίου καταρρεύσει, γκρεμίζεται άμεσα και δημιουργείται μια μικρή πλατεία στη θέση του. Αν και το μπέιζμπολ θεωρείται το εθνικό άθλημα των Κουβανών, τα περισσότερα γήπεδα είναι εγκαταλειμμένα. Στα κλειστά γυμναστήρια, οι νέοι προπονούνται σε μικτά τμήματα αγοριών/κοριτσιών στο μποξ και την πάλη, σκέιτμπορντάδες κάνουν φιγούρες στον Paseo del Prado, τον πεζόδρομο της πόλης που ενώνει την παραλία με το κέντρο και οι περισσότερες πλατείες, αν όχι όλες, είναι κατειλημμένες από ξυπόλυτα πιτσιρίκια που παίζουν το λαϊκότερο των αθλημάτων, το ποδόσφαιρο.

Περπατώντας όλο και αναλυτικότερα στην Αβάνα, τα ετοιμόρροπα νεοκλασικά σπίτια αντικαθίστανται από τις βίλες των διπλωμάτων και των Κουβανών διασημοτήτων αλλά και τις προσεγμένες συνοικίες των στρατιωτικών και των αστυνομικών. Στο μητροπολιτικό πάρκο της Αβάνας και στις όχθες του ποταμού Almendares που το διαπερνά, ιερωμένος της Aφρο-κουβανικής θρησκείας της Santeria πραγματοποιεί μια τελετή θυσιάζοντας έναν κόκορα. Μετά το τέλος της τελετής και για να εκπληρωθεί η επιθυμία των πιστών, η θυσία θα τοποθετηθεί σε μια σακούλα στη βάση ενός δέντρου με μεγάλο κορμό. Όσο πιο μεγάλος ο κορμός, τόσο μεγαλύτερες πιθανότητες να εκπληρωθεί η παράκληση. Διάσπαρτα σε άλλους κορμούς, βλέπουμε καμένα ρούχα. Το πιο πιθανό είναι ότι η βίζα του πιστού της Santeria για το εξωτερικό εγκρίθηκε και έχει κάψει συμβολικά τα ρούχα της παλιάς του ζωής ώστε να έχει επιτυχία στο ταξίδι προς την καινούργια. Η Κούβα με επίσημο πληθυσμό λίγο πάνω από 11 εκ. κατοίκους το 2022 έχει χάσει, με πρόχειρους υπολογισμούς, τα τελευταία 2 χρόνια σχεδόν 3 εκ. κατοίκους, αν και ακριβή στοιχεία θα φανούν στην προγραμματισμένη απογραφή που θα τελεστή στο τέλος του 2024.

Φτάνοντας στο σπίτι, ξεκινά η τροπική καταιγίδα και ανοίγω ασυναίσθητα την τηλεόραση. Η Κούβα έχει 5 εθνικής εμβέλειας μονοθεματικά κανάλια συν ένα τοπικό με νέα της κάθε επαρχίας. Στις ειδήσεις του πολιτικού καναλιού, βλέπουμε ρεπορτάζ για τις προετοιμασίες για την έναρξη της σχολικής χρονιάς και την κατάθεση στεφάνου για κάποια μικρή επέτειο της Επανάστασης. Στα διεθνή θέματα, κυριαρχούν οι Ισραηλινές στρατιωτικές επιχειρήσεις κατά των Παλαιστινίων και ακολουθούν συζητήσεις μέσω skype με γηραιούς αποστράτους αξιωματικούς. Στο καλλιτεχνικό κανάλι, βλέπουμε video clip Κουβανών σταρ του τραγουδιού και στο κανάλι των ταινιών αξιοπρεπής κουβανικές σαπουνόπερες εποχής και μεταγλωττισμένες αμερικανικές αστυνομικές σειρές. Στο αθλητικό κανάλι, κυριαρχούν πλάνα από τους πρόσφατους Ολυμπιακούς αγώνες του Παρισιού. Ο ρεπόρτερ μάλλον ειρωνικά επισημαίνει: «Αυτοί οι 3 αθλητές του τριπλούν στέρησαν από το περήφανο κουβανικό λαό 3 Ολυμπιακά μετάλλια». Αν και γεννημένοι στη Κούβα, Diaz, Pichardo και Hernandez κέρδισαν τα μετάλλια στο αγώνισμα του τριπλούν για τις καινούργιες τους Ευρωπαϊκές πατρίδες. Τα προγράμματα στο τέλος της ημέρας κλείνουν με την ανάκρουση του εθνικού ύμνου, η κουβανική σημαία ανεμίζει αργά και μέσα από αυτήν ξεπροβάλλει σταδιακά η φωτογραφία του Φιντέλ Κάστρο, από τις ελάχιστες φορές που βλέπουμε τη μορφή του στη χώρα που τόσο επηρέασε.

Ο Κάστρο, στην πολιτική του διαθήκη, ζήτησε μετά θάνατον να μην δημιουργηθούν αγάλματα με τη μορφή του, να μην ονομαστούν πλατείες και δρόμοι με το όνομά του. Στην πρώτη αίθουσα του ινστιτούτου που φέρει το όνομά του και καταγράφει αναλυτικότατα ολόκληρη την πορεία της ζωής του, στέκει η μοναδική προτομή που τον απεικονίζει. Αν και είμαστε οι μόνοι μη ισπανόφωνοι επισκέπτες, αγγλόφωνος Κουβανός υπάλληλος του ινστιτούτο μας ξεναγεί ξεχωριστά από τους υπόλοιπους μέσα στις πολυάριθμες αίθουσες. Κάθε αίθουσα και ένας σταθμός της ζωής του και ένα κομμάτι ουσιαστικά της νεότερης κουβανικής ιστορίας. Προσωπικά του αντικείμενα, ηχογραφήσεις με τους μακροσκελέστατους λόγους του και φωτογραφίες των συναντήσεων του με ξένους ηγέτες του κόσμου, ανασυνθέτουν το προφίλ του και δείχνουν τον τρόπο με τον οποίο ο Κάστρο όρισε τις τύχες ενός ολόκληρου έθνους επηρεάζοντάς το μέχρι τις μέρες μας.

Επιμύθιο:

Ποιο είναι το μέλλον όμως της Κούβας και του λαού της; Αν και επί διακυβέρνησης Ομπάμα επετράπη στους Αμερικανούς πολίτες να ταξιδέψουν απευθείας στην Κούβα μέσω της κρουαζιέρας και η χώρα σταδιακά έκανε βήματα μέσω της βιομηχανίας του τουρισμού να ορθοποδήσει, η κρίση της πανδημίας και το κλείσιμο των συνόρων από την διακυβέρνηση Τραμπ διέλυσε τον κουβανικό τουρισμό και επανέφερε σχεδόν το 80% του πληθυσμού στο όριο της φτώχειας, οδηγώντας τη χώρα στη χειρότερη οικονομική της φάση της μετά την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού το 1991. Η μόνη λογική ανθρωπιστική λύση ώστε να μην φτάσει στα όρια της απόλυτης εξαθλίωσης ένας ολόκληρος λαός και παράλληλα να σωθούν τα αρχιτεκτονικά αριστουργήματα της πανανθρώπινης κληρονομιάς της Κούβας και της Αβάνας είναι η διεθνής κοινότητα σταδιακά να άρει τους οικονομικούς και εμπορικούς περιορισμούς και μέσω του τουρισμού να βοηθήσει αυτή τη μαγική χώρα και τον λαό της να ορθοποδήσει.

*Αφιερωμένο στη Νάντια και τον Γιάννη.

Διαβάστε ακόμα:

Αβάνα: Στην πρωτεύουσα της Κούβας ο χρόνος έχει σταματήσει

Nησί Moskito: Ο παράδεισος του Ρίτσαρντ Μπράνσον στην Καραϊβική

Κεντρική Αμερική: Οδοιπορικό σε Παναμά-Κόστα Ρίκα-Νικαράγουα