Οι επισκέπτες που φτάνουν στη Φλωρεντία, την πατρίδα των μεγάλων αναγεννησιακών εικαστικών, θα περάσουν σίγουρα αρκετές ώρες σε ένα από τα παλαιότερα μουσεία στον κόσμο. Η κατασκευή του ανακτόρου Ουφίτσι, που αντικρύζει τον ποταμό Άρνο από τα αμέτρητα παράθυρα του, ολοκληρώθηκε το 1581 κατόπιν παραγγελίας του δούκα της Τοσκάνης Κόζιμο Α’ των Μεδίκων και σήμερα θεωρείται το σημαντικότερο μουσείο αναγεννησιακής τέχνης στον πλανήτη.
Πλέον, η γκαλερί Ουφίτσι είναι γνωστή, εκτός από τα συγκλονιστικά της εκθέματα, και για ένα παράξενο φαινόμενο που έχει παρουσιαστεί εντελώς ξαφνικά σε πολλούς ταξιδιώτες οι οποίοι διέσχισαν τον όμορφο προαύλιο χώρο του μουσείο και μπήκαν στις επιβλητικές αίθουσες του 16ου αιώνα: αιφνίδια ναυτία, πονοκέφαλος, ταχυκαρδίες, μία ισχυρή κρίση πανικού που έρχεται από το πουθενά, τρομοκρατώντας το άτομο που τη βιώνει.
Το σύνδρομο Stendhal είναι στην ουσία μία έντονη ψυχοσωματική αντίδραση που έχει εμφανιστεί σε ανθρώπους οι οποίοι αντίκρυσαν την ανείπωτη ομορφιά της υψηλής τέχνης της Φλωρεντίας και εν συνεχεία το αδιανόητο κάλλος των αναγεννησιακών εκθεμάτων που φιλοξενούνται στην πινακοθήκη Ουφίτσι. Μοιάζει αρκετά με τροφική δηλητηρίαση, αλλά στην πραγματικότητα πρόκειται για μία απότομη αντίδραση του ανθρώπινου οργανισμού απέναντι σε μία εξώκοσμη ομορφιά που αδυνατεί να διαχειριστεί. Το σύνδρομο έχει πάρει το όνομα του από τον συγγραφέα Marie-Henri Beyle, που υπέγραφε τα έργα του με το ψευδώνυμο Stendhal και ο οποίος το 1817 έγραψε σχετικά με κάποιο πρόσφατο ταξίδι του στην πρωτεύουσα της Τοσκάνης: «Ένιωθα έκσταση στην ιδέα και μόνο της επίσκεψης μου στη Φλωρεντία…Με είχε κυριεύσει ένα δυνατό ρίγος στην καρδιά, το αίμα είχε παγώσει μέσα μου και ενώ περπατούσα φοβόμουν διαρκώς ότι θα σωριαστώ στο έδαφος».
Το 1989 το σύνδρομο περιέγραψε κλινικά η ψυχίατρος Graziella Magherini, η οποία εργαζόταν στην κλινική Santa Maria Nuova Hospital της Φλωρεντίας. Η Magherini παρατήρησε εκτενώς 106 ασθενείς, οι οποίοι αισθάνθηκαν ζάλη και ταχυκαρδία, ενώ περιέγραψαν πως είχαν παραισθήσεις και διαταραχή προσωπικότητας τη στιγμή που βρέθηκαν μπροστά στους πίνακες του Botticelli ή τα γλυπτά του Michelangelo. Όλοι οι ασθενείς ήταν τουρίστες και, σύμφωνα με τα λεγόμενα της Magherini το 2019 «υπέφεραν από κρίσεις πανικούς εξαιτίας της βαθιάς επίπτωσης που είχε στην ψυχολογία τους η επαφή με τα συγκεκριμένα έργα τέχνης».
«Συμβαίνει συνήθως 10 με 20 φορές τον χρόνο σε συγκεκριμένα άτομα με εξαιρετικά ευαίσθητη προσωπικότητα ή σε επισκέπτες οι οποίοι έχουν παραδεχθεί στη συνέχεια ότι περίμεναν μία ολόκληρη ζωή να επισκεφθούν τη Φλωρεντία», έχει δηλώσει Simonetta Brandolini d’Adda πρόεδρος του Σωματείο Φίλων της Τέχνης της Φλωρεντίας. «Πρόκειται για εμβληματικά έργα τέχνης που μπορούν να γίνουν δυσβάσταχτα για το άτομο. Κάποιοι άνθρωποι χάνουν τα λογικά τους, προσωπικά έχω δει ανθρώπους να κλαίνε με λυγμούς μπροστά στα έργα τέχνης».
Συγκεκριμένα «Η Γέννηση της Αφροδίτης» του Botticelli έχει αποδειχθεί ιδιαίτερα «επιφορτιστική» για την ανθρώπινη ψυχοσύνθεση. «Έχουμε αντιμετωπίσει περισσότερες από μία κρίσεις πανικού μπροστά από την “Αφροδίτη”», εξηγεί ο διευθυντής της γκαλερί Ουφίτσι, Eike Schmidt. «Μάλιστα ένας κύριος έπαθε κάποτε καρδιακή προσβολή». Ο άνδρας ονομάζεται Carlo Olmastroni και είναι σήμερα 68 ετών. Το περιστατικό συνέβη τον Δεκέμβριο του 2018 μέσα στο μουσείο με τον ίδιο τον ταξιδιώτη από την πόλη Bagno a Ripoli της Ιταλίας να περιγράφει στο BBC τι ακριβώς το είχε συμβεί: «Στεκόμουν μπροστά από την “Γέννηση της Αφροδίτης” του Botticelli όταν ξαφνικά όλες οι αναμνήσεις μου διαγράφησαν και κατέρρευσα». Τότε τα μέσα μαζικής ενημέρωσης έσπευσαν να καλύψουν το γεγονός, περιγράφοντας ως το μεγαλύτερο περιστατικό σύνδρομο Stendhal που έχει καταγραφεί ως τις μέρες μας. Επρόκειτο στην ουσία για μία απόπειρα εξιδανίκευσης της συγκεκριμένης κατάστασης, μία προσπάθεια να παρουσιαστεί το σύνδρομο ως κάτι απόλυτα συγκινητικό και ρομαντικό. Όπως λέει, όμως, ο ίδιος ο Olmastroni όλο αυτό ήταν αποτέλεσμα δύο φραγμένων αρτηριών στην καρδιά. «Προφανώς μόλις αντίκρυσα τον πίνακα η καρδιά μου θεώρησε πως δεν υπήρχε τίποτα ωραιότερα στον κόσμο για να δει και έτσι κατέρρευσε». Ευτυχώς, η περίπτωση του Olmastroni είχε αίσιο τέλος κυρίως χάρη σε 4 γιατρούς που βρισκόντουσαν εκείνη την ώρα στο Ουφίτσι, ανάμεσα τους και δύο καρδιολόγοι από τη Σικελία. Ο Olmastroni τους αποκαλεί «φύλακες άγγελους » του.
Αυτό που έχει μπερδέψει πολύ τους επιστήμονες σχετικά με το σύνδρομο Stendhal είναι το γεγονός ότι τα συμπτώματα του είναι κοινά με άλλες συνηθισμένες ψυχοσωματικές καταστάσεις που μπορεί να βιώσει ένα άτομο. Η Cristina de Loreto, ψυχοθεραπεύτρια που ζει και εργάζεται στη Φλωρεντία, εξηγεί πως «Πολλοί επισκέπτες στο μουσείο Ουφίτσι παθαίνουν κρίσεις πανικού ή αισθάνονται έντονη αδιαθεσία. Αυτό, ωστόσο, είναι πιθανό να οφείλεται στον έντονο συνωστισμό. Πιθανότατα πρόκειται για αγοραφοβία και όχι για κάτι που σχετίζεται με τον Botticelli».
Όπως συμπληρώνει, η συναισθηματική αντίδραση του ανθρώπου στην τέχνη δεν αποτελεί ψυχιατρική διαταραχή, ακόμα και αν οδηγεί σε αγχωτικά και επικίνδυνα συμπτώματα. «Τη στιγμή που ένα άτομο κοιτάζει ένα έργο τέχνης ενεργοποιείται ένα συγκεκριμένο κομμάτι του εγκεφάλου του, είναι όπως όταν βλέπουμε έναν όμορφο άντρα ή μία όμορφη γυναίκα να περνάει δίπλα μας. Αλλά αυτό δεν είναι αρκετό ώστε να χαρακτηρισθεί επίσημα ως κλινικό σύνδρομο».
Η Di Loreto προσθέτει ότι κατά τη γνώμη της συμβαίνει κάτι ακόμα που οδηγεί τα άτομα σε αυτές τις υπερβολικές αντιδράσεις. Όπως λέει, οι προσδοκίες των τουριστών που φτάνουν στη Φλωρεντία είναι τόσο υψηλές, τροφοδοτούμενες από την τηλεόραση, το σινεμά και τα βιβλία, που όταν τελικά οι επισκέπτες φτάνουν εκεί αδυνατούν να διαχειριστούν την κατάσταση. «Πιθανότατα πρόκειται για μία αυτοεκπληρούμενη προφητεία, η οποία κάνει τους επισκέπτες να αισθάνονται κάτι μοναδικό στην ατμόσφαιρα της πόλης».
Σε αυτό το πλαίσιο το σύνδρομο Stendhal είναι, μάλλον, συγγενικό με το σύνδρομο της Ιερουσαλήμ κατά το οποίο ταξιδιώτες που φτάνουν στον πανάγιο τάφο καταρρέουν μπροστά στο μνημείο ή βιώνουν παραισθήσεις, ακόμα και ψυχοσωματικά επεισόδια. Από την άλλη, το σύνδρομο του Παρισιού είναι η ακριβώς αντίστροφη κατάσταση καθώς παρουσιάζεται σε ταξιδιώτες που φτάνουν στην Πόλη του Φωτός και ανακαλύπτουν ότι δεν είναι τελικά αυτό που περίμεναν. Τότε βιώνουν μεγάλη απογοήτευση και συναισθήματα βαθιάς μελαγχολίας. Ο παραπάνω ισχυρισμός μοιάζει να ενισχύεται ακόμα περισσότερα, άλλωστε, από την περιγραφή της ίδιας της Stendhal, από την οποία το σύνδρομο πήρε το όνομα του: «Ένιωθα έκσταση στην ιδέα και μόνο της επίσκεψης μου στη Φλωρεντία», είχε γράψει η συγγραφέας.
Ο ψυχοθεραπευτής Paolo Molino έρχεται για να συνηγορήσει στη θεωρία της Di Loreto, λέγοντας πως «Στη Φλωρεντία, όπως και στη Βενετία, μπορείς να αναπνεύσεις την Τέχνη. Σε όποιο σημείο του κέντρου κι αν βρεθείς “σκοντάφτεις” πάνω σε κάτι όμορφο. Είναι σαν σφαλιάρα στο πρόσωπο». Ο ίδιος, μάλιστα, δίνει μία τελείως διαφορετική εκδοχή της Φλωρεντίας από την τέλεια εικόνα που οι περισσότεροι ενδεχομένως να έχουν στο μυαλό τους, υποστηρίζοντας: «Το να είναι κανείς στη Φλωρεντία είναι σαν να είναι στη Disneyland, αλλά με Τέχνη. Δεν μου αρέσει αυτό. Mου αρέσουν οι πόλεις που μπορείς να τις ζήσεις. Δεν αντέχω το γεγονός ότι πρέπει να στριμώχνεσαι ανάμεσα από ανθρώπους για να περάσεις στον δρόμο. Πλέον ζω στα προάστια και δεν πηγαίνω στο κέντρο παρά μόνο αν δεν μπορώ με τίποτα να το αποφύγω».
Διαβάστε ακόμα:
10 σπουδαία έργα τέχνης που πρέπει να δείτε στην Ευρώπη
Η Τίνα Μανδηλαρά στα άδυτα του οίκου Gucci -Αποστολή στη Φλωρεντία
Φλωρεντία: H Τίνα Μανδηλαρά γράφει για το μεγάλο πάρτι των αισθήσεων
