Έως τα μέσα της δεκαετίας του 1990 μία πινακίδα με την ένδειξη «Επιτηρούμενη Ζώνη», χώριζε δυο κόσμους. Σήμερα ξεθωριασμένη -και χωρίς «ρόλο» πλέον-, «υποδέχεται» απλά τους επισκέπτες στο μοναδικό και ανεξερεύνητο κόσμο μιας αυθεντικής Ελλάδας, στην άκρη της Ελλάδας. Στην ορεινή Ξάνθη και στα λεγόμενα Πομακοχώρια, τα οποία κατοικούνται από μια συμπαγή μουσουλμανική ομάδα της Θράκης, με τη δική της ντοπιολαλιά -κυριαρχούν τα σλάβικα- κουλτούρα, ήθη και έθιμα.
Τα χωριά των ντόπιων, τα περισσότερα φαντάζουν «αετοφωλιές» στις ψηλές πλαγιές της Ροδόπης που καλύπτει το βόρειο τμήμα της Ξάνθης και αποτελεί φυσικό σύνορο με τη γειτονική Βουλγαρία, αγγίζουν τα 60 και σήμερα σχηματίζουν τον δήμο Μύκης με έδρα την Σμίνθη. Μεγάλα κεφαλοχώρια, που διατηρούν σε μεγάλο βαθμό της ζωντάνια τους, είναι ο Εχίνος, ο Κένταυρος η Μελίβοια, η Μύκη, η Γλαύκη κ.α. Μεγάλο μέρος του πληθυσμού -και εδώ- έχει μεταναστεύσει στο εξωτερική η εργάζεται εποχικά εκεί. Με βάση την τελευταία απογραφή ο πληθυσμός έχει πέσει κάτω από τους 12.000 κατοίκους. Όσοι παρέμειναν ασχολούνται με την καπνοκαλλιέργεια, την κτηνοτροφία και την υλοτομία.
Με αφετηρία την πόλη της Ξάνθης, ανηφορίσαμε βορειοανατολικά προς την ορεινή περιοχή και τα Πομακοχώρια, για να γνωρίσουμε όμορφους τόπους, που τους συνοδεύουν μύθοι και θρύλοι. Οι Πομάκοι είναι άνθρωποι φιλότιμοι, φιλόξενοι και φιλικοί, που αγαπούν τον τόπο τους και είναι απόλυτα δεμένοι με αυτόν. Δυστυχώς στο διάβα των χρόνων, λόγω της ιδιαιτερότητάς τους, στοχοποιήθηκαν, ταλαιπωρήθηκαν και υπέστησαν άδικα διακρίσεις.
Στα χωριά ξεχωρίζουν οι φιγούρες των γυναικών με τις μαντήλες και τα μακριά πανωφόρια, λίγες ηλικιωμένες συνεχίζουν να φορούν τις παλιές φορεσιές με τα εντυπωσιακά χρώματα, καθώς και πολλοί άνδρες με τα πλεκτά σκουφάκια προσευχής. Αυτές οι εικόνες, όπως και ο ήχος από την φωνή του ιμάμη στα τεμένη, αποτελούν μέρος της ιδιαιτερότητας της περιοχής που θα πρέπει να γίνεται σεβαστή απ’ όσους επισκέπτονται την ορεινή Ξάνθη.
Ξεκινήσαμε την γνωριμία μας με την περιοχή, από το μουσείο του Πολιτιστικού Σύλλογο Πομάκων Ξάνθης, στην καπναποθήκη «Π» του Ιδρύματος Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης (Τηλ. 2541029282) στο κέντρο της πόλης. Ο μικρός μουσειακός χώρος αναδεικνύει τον λαϊκό πολιτισμό των Πομάκων και την καθημερινότητά τους. Η πρόεδρος του συλλόγου Εμινέ Μπουρουτζή, μας ξενάγησε στους χώρους και στα εκθέματα και στη συνέχεια μας «φίλεψε» πομακικές πίτες, ντυμένη με παραδοσιακή φορεσιά της ιδιαίτερης πατρίδας της. Αφού ενημερωθήκαμε και πήραμε μια πρώτη γεύση της ντόπιας παράδοσης και γαστρονομίας, ξεκινήσαμε να ανηφορίζουμε βορειοανατολικά.
Λόγω του ορεινού και δύσβατου της περιοχής. η διαδρομή -παράλληλη σε μεγάλο βαθμό με το ποταμό Κόσσυνθο που πηγάζει από την Χαϊντού της κεντρικής Ροδόπης και εκβάλλει στην Βιστωνίδα- φαντάζει δύσκολη. Ωστόσο το τοπίο και οι διαφορετικές εικόνες που βλέπουμε ανηφορίζοντας μας αποζημιώνουν.
Αρχικά διασχίζουμε την Σμίνθη, χωριό «πέρασμα» που αποτελεί το διοικητικό, οικονομικό και εμπορικό κέντρο της. Από το ψηλότερο σημείο του δρόμου, απολαμβάνουμε τη θέα του χωριού και του μεγαλοπρεπούς λευκού τεμένους στο κέντρο. Έκπληξη αποτελεί το «Rhino Estate Coffee Co» (Τηλ. 6985872055), με καφέδες και αισθητική που συνήθως συναντάς μόνο σε μεγάλες πόλεις.
Οι λάτρεις της πεζοπορίας θα ενθουσιαστούν από τα μονοπάτια του ορεινού όγκου, που ένωναν παλαιότερα τα χωριά μεταξύ τους. Από τα πλέον γραφικά μονοπάτια – διαδρομές, είναι αυτό που συνδέει τη Σμίνθη με το Ωραίον. Περίπου 3,5 χλμ από τη Σμίνθη, δεσπόζει επιβλητικό ένα από τα ομορφότερα πέτρινα γεφύρια της περιοχής, που από κάτω του ρέουν τα νερά του Κόσυνθου, και φέρει το όνομα του αρχιμάστορά του Σταμάτη.
Περίπου 4 χλμ μετά τη Σμίνθη, ο δρόμος αριστερά ανηφορίζει προς την Γλαύκη και την Πάχνη. Χωριά με έντονο το στοιχείο της ντόπιας παράδοσης, με πολλούς νεωτερισμούς ωστόσο. Στην πλατεία της Πάχνης, απολαύσαμε τον παραδοσιακό τσάι στο καφέ «Νέον» του Ισμέτ (Τηλ. 2544023248) συζητώντας με τους φιλόξενους ντόπιους. Στην γύρω περιοχή υπάρχουν σπήλαια, δυστυχώς ανεξερεύνητα και ανεκμετάλλευτα.
Επιστρέφοντας στον κεντρικό δρόμο προς το χωριό Εχίνος, το πανέμορφο τοπίο δείχνει να «στριμώχνεται» ανάμεσα στα βουνά και τον ποταμό Κόσυνθο, που τα νερά του ρέουν νότια προς την θάλασσα.
Στην είσοδο του Εχίνου δεσπόζει επιβλητικό μνημείο που είναι αφιερωμένο στους πεσόντες, χριστιανούς και μουσουλμάνους, που έπεσαν κατά την γερμανική επίθεση στο ομώνυμο οχυρό της «Γραμμής Μεταξά», βρίσκεται στα νοτιοανατολικά υψώματα του χωριού, τον Απρίλιο του 1941. Η πρόσβαση στο οχυρωματικό συγκρότημα δυστυχώς δεν είναι δυνατή, εξαιτίας της κακής κατάστασης του δρόμου που οδηγεί σε αυτό.
Πίσω από το μνημείο, απλώνεται το μεγάλο μουσουλμανικό νεκροταφείο του Εχίνου. Μέσα στο πράσινο, καθαρό και γαλήνιο, με τα ονόματα των νεκρών χαραγμένα επάνω στις πλάκες. Οι δύο μιναρέδες, που ξεχωρίζουν από μακριά, σηματοδοτούν τις θέσεις των τεμένων Εσκί, με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική, και του νεότερου Τεκέ. Η επίσκεψη στο εσωτερικό τους γίνεται, με τον δέοντα σεβασμό -μια και πρόκειται για χώρο λατρείας- και αφού βγουν τα παπούτσια στην είσοδο. Δεξιά μετά τη γέφυρα του Κόσυνθου, υπάρχει και ο μικρός ναός του Αγίου Γεωργίου, δείγμα της συνύπαρξης και συμβίωσης των δύο στοιχείων στην Θράκη.
Αφήνοντας τον Εχίνο πίσω σας, ανηφορίζουμε το «φιδίσιο» ζικ-ζακ του δρόμου, που οδηγεί στον συνοριακό σταθμό των Θερμών και την Βουλγαρία. Η πλέον κοντινή βουλγαρική πόλη είναι αυτή του Ζλάτογκραντ, με επίσης έντονη την παρουσία του μουσουλμανικού στοιχείου. Η πόλη των 8.000 κατ. ξεχωρίζει για το Εθνολογικό Συγκρότημα – μουσείο, που αναδεικνύει την ντόπια αρχιτεκτονική παράδοση. Η πόλη απέχει μόλις 6 χλμ από τα σύνορα.
Ο δρόμος από τον Εχίνο μας οδηγεί στο χωριό Θέρμες, που χωρίζεται στους οικισμούς Άνω, Μέσες, Κάτω Θέρμες, καθώς και τις Ιαματικές Πηγές Θερμών, με το φημισμένο δημοτικό λουτρό τους που ανακαινίστηκε πρόσφατα.
Μετά τις Κάτω Θέρμες βρίσκεται ένα από τα πλέον εντυπωσιακά ανάγλυφα του Μίθρα, θεού του ήλιου περσικής καταγωγής, στον ελληνικό χώρο. Το ανάγλυφο, που χρονολογείται από τον 2ο-3ο αιώνα μ.Χ., είναι λαξευμένο σε μεγάλο βράχο, και εικονίζει τον Μίθρα να θυσιάζει τον ταύρο, έχοντας δεξιά και αριστερά τους ακόλουθούς του Καύτη και ο Καυτοπάτη.
Οι Ιαματικές Πηγές των Θερμών, αποτελούν τον πλέον διάσημο προορισμό στην ορεινή Ξάνθη, ειδικά τους χειμερινούς μήνες. Οι πηγές της περιοχής κατατάσσονται στην κατηγορία των οξυανθρακικών νερών με θερμοκρασία του νερού κυμαίνεται από 29°C έως 53°C. Η λουτροθεραπεία ενδείκνυται για παθήσεις του γαστρεντερικού, ηπατοπάθειες, μεταβολικές και μολυσματικές παθήσεις, ουρολιθίαση κ.α.
Στον μικρό οικισμό υπάρχουν ενοικιαζόμενα δωμάτια, ταβέρνες, και λουτήρες με ιαματικό νερό, τόσο για ελεύθερη χρήση όσο και οργανωμένες εγκαταστάσεις με αντίτιμο εισόδου. Στον «Καλεμτζή» (Τηλ. 2544022474) εκτός από ταβέρνα με παραδοσιακά εδέσματα και ενοικιαζόμενα δωμάτια, ο επισκέπτης μπορεί να απολαύσει το μπάνιο του και στους prive λουτήρες που διαθέτει. Έξω από το χωριό, υπάρχει το τρουλωτό λουτρό, από το παρακείμενο συγκρότημα του Τεκέ Μπουνταλά Χότζα, με το νερό να αγγίζει τους 41°C.
Συνεχίζοντας την πορεία μας, ο δρόμος οδηγεί στο χωριό Μέδουσα, που διατηρεί έντονα στοιχεία της ντόπιας παραδοσιακής αρχιτεκτονικής. Σήμα κατατεθέν είναι το δίτοξο πέτρινο γεφύρι, επάνω από τον ποταμό Κομψάτο, πηγάζει βορειοδυτικά του χωριού Διάσπαρτο στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα, ένα από τα ομορφότερα της ορεινής Ξάνθης που δένει απόλυτα με το φυσικό περιβάλλον. Κάπου εκεί -δυστυχώς- τελειώνει ο «πολιτισμός» μια και ο δρόμος για το πλέον απομακρυσμένο χωριό της Κοττάνης, 7 χλμ από Μέδουσα, δεν είναι ασφαλτοστρωμένος και απαιτεί υπομονή.
Βέβαια αξίζει να φτάσετε ως την γραφική Κοττάνη, με λιγότερα από 30 σπίτια που κάποια χρονολογούνται άνω των 200 ετών, όχι μόνο για να δείτε ένα από τα πλέον γραφικά πομακοχώρια που έχει διατηρήσει ακέραιο το παραδοσιακό του χρώμα -λόγω ερήμωσης μετά το 1970- αλλά και για να δοκιμάσετε πομακικές πίτες και τοπικά εδέσματα στην φημισμένη παραδοσιακή ταβέρνα του Τζεμίλ και της Μουσγιέν, που έχει εξελιχθεί στον πλέον δημοφιλή γαστρονομικό προορισμό στην περιοχή της ορεινής Ξάνθης.
Η «Κοττάνη» (Τηλ. 6945009855) είναι μια ταβέρνα – μουσείο, αφού λειτουργεί στο ισόγειο μιας παραδοσιακής πετρόκτιστης κατοικίας, ηλικίας άνω των 200 ετών, με τον επάνω όροφο να διατηρείται όπως τον «άφησαν» ο παππούς και η γιαγιά του ιδιοκτήτη Τζεμίλ. Ένα ζωντανό μουσείο της ντόπιας – πομακικής παράδοσης ουσιαστικά, που σε ταξιδεύει νοσταλγικά πίσω στο χρόνο.
Στο ισόγειο λειτουργεί η ταβέρνα, επίσης με έντονο παραδοσιακό χρώμα, όπου στην ανοιχτή κουζίνα η Μουσγιέν, ετοιμάζει -με αγάπη και μεράκι- πιάτα βασισμένα σε πατροπαράδοτες ντόπιες συνταγές, όπως τις πίτες Πάρενικ, με καλαμποκάλευρο, βούτυρο λιωμένο και τυρί και πολλές φορές με καβουρμά, πατάτνικ (πατατόπιτα), κλιν (με πατάτες, ρύζι, τυρί) πεκάν πατλατζάν (ψητή μελιτζάνα με τυρί) κ.α.
Επιστρέφοντας στην Ξάνθη μια τελευταία στάση στον γυναικείο συνεταιρισμό «Πλέτενο», «πλέξη» στην τοπική ντοπιολαλιά, για να δούμε και να αγοράσουμε χειροποίητα πλεκτά -στον αργαλειό- αλλά και παραδοσιακά γλυκά και μαρμελάδες που ετοιμάζουν με αγάπη και μεράκι γυναίκες της περιοχής. Το «Πλέτενο» (Τηλ. 6908214821) στεγάζεται στο παλιό φυλάκιο ελέγχου, όπου για δεκαετίες βρισκόταν η περιβόητη «μπάρα» που χώριζε την ορεινή Ξάνθη από τον «έξω» κόσμο. Κάτι που ευτυχώς ανήκει πλέον στην ιστορία.
Αφήνοντας πίσω μας τον πανέμορφο αυτόν τόπο, γίνεται αντιληπτό πως η ζωή και η καθημερινότητα των ντόπιων, που απέχει πολύ από τη σύγχρονη κουλτούρα των πόλεων που ζούμε και είμαστε συνηθισμένοι οι περισσότεροι, είναι αυτό που τον κάνει τελικά να ξεχωρίζει. Αυτό είναι που θα μας οδηγήσει και πάλι σύντομα, να ανηφορίσουμε προς τα εκεί.
Διαβάστε ακόμα:
Πώς μια ταβέρνα–μουσείο στα Πομακοχώρια έχει εξελιχθεί σε γαστρονομικό προορισμό
Κοτζά Ορμάν: Το μεγάλο παραποτάμιο δάσος της βόρειας Ελλάδας που θυμίζει ζούγκλα
Παραλίες Ξάνθης: Απέραντη ακτογραμμή με βελούδινη άμμο και γαλανά νερά στο Θρακικό Πέλαγος
