Τα χωριά του Πωγωνίου είναι οι ακρίτες της Ηπείρου στα σύνορα με την Αλβανία. Γειτονεύουν με τα όμορφα ζαγοροχώρια αλλά έχουν δικό τους ύφος και δικούς τους ρυθμούς. Ο μαζικός τουρισμός δεν έχει ακόμα φτάσει εδώ και έχει αφήσει το τοπίο πιο αγνό και τους ντόπιους πιο φιλόξενους.
Αν σας αρέσουν οι πιο χαλαροί ρυθμοί και η απομόνωση τότε βάλτε πλώρη για το Πωγώνι και δεν θα χάσετε. Θα περάσετε από παραδοσιακούς οικισμούς με πέτρινα διώροφα σπίτια με τετράρριχτες στέγες, χαμηλά αγροτόσπιτα, αρχοντικά, μοναδικής ομορφιάς εκκλησίες, δημόσια κτίρια χτισμένα από μερακλήδες Hπειρώτες, πέτρινα παμπάλαια γεφύρια αλλά και από πανέμορφη φύση. Βελανιδιές, πλατάνια, καστανιές, ρέματα και ποτάμια ·εδώ η φύση δεν τσιγκουνεύτηκε. Αν βρεθείτε στο Πωγώνι το καλοκαίρι φροντίστε να πάτε σε ένα από τα πανηγύρια του, θα απολαύσετε την παραδοσιακή πλευρά της Ηπείρου στα καλύτερά της.
Ο δήμος Πωγωνίου μετρά πάνω από 50 χωριά, άλλα πιο γραφικά, άλλα κάπως πιο συμβατικά. Το καθένα ωστόσο έχει τη δική του ιστορία και γοητεία. Επιλέξαμε αυτά που παρουσιάζουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον.
Δελβινάκι
Το Δελβινάκι είναι η ιστορική έδρα του Δήμου Πωγωνίου. Θα το βρείτε ερχόμενοι από τα Γιάννενα περίπου 20 χλμ. μετά το Καλπάκι, στα 700 μ. υψόμετρο. Είναι από τα μεγάλα όμορφα χωριά της περιοχής και αρκετά απλωμένο. Χτίστηκε στα τέλη του 11ου αιώνα -άλλοι κάνουν λόγω για τον 4ο αι.- ωστόσο συγκροτημένο ως οικισμός, χρονολογείται περίπου στο 1615 – 1620. Διέθετε Παρθεναγωγείο-Αρρεναγωγείο στο οποίο μάλιστα δίδαξε για κάποιο διάστημα και ο ποιητής Γεώργιος Γαζής. Πρόκειται για ένα εντυπωσιακό πέτρινο κτίριο, που μέχρι το 1989 λειτουργούσε εκεί η Ταπητουργική Σχολή του ΕΟΜΕΧ. Το χωριό μεταξύ των 1829 και 1834, πυρπολήθηκε δύο φορές, την πρώτη από τον Αλβανό Σιλιχτάρ Μπότα και την δεύτερη από τον πασά των Ιωαννίνων Εμίν Πασά ενώ στον ελληνοϊταλικό πόλεμο βομβαρδίστηκε και λεηλατήθηκε. Αργότερα, στον εμφύλιο το 1947, σε μάχη των ανταρτών με τις δυνάμεις της χωροφυλακής καταστράφηκαν 30 κτίρια και εκτελέστηκαν τρία άτομα. Επίσης, γνώρισε δύσκολες εποχές λόγω μετανάστευσης από πολύ νωρίς με τους Δελβενακιώτες αρχικά να φεύγουν προς Κωνσταντινούπολη, Μολδοβλαχία και Ρωσία για βιοποριστικούς λόγους. Παρά την ταραχώδη του ιστορία το χωριό δεν το έβαλε κάτω, εξακολουθεί και είναι ιδιαίτερα ζωντανό και υποδέχεται τους επισκέπτες του με μια φιλόξενη αγκαλιά.
Διατηρεί σε μεγάλο βαθμό το γραφικό του ύφος και θα έχετε την ευκαιρία να θαυμάσετε όμορφα παλιά πέτρινα σπίτια και ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής κτίρια. Στο κέντρο του χωριού θα βρείτε ένα παραδοσιακό καφενείο, που σκιάζει την πλακόστρωτη αυλή του ένας τεράστιος πλάτανος εκεί θα καθίσετε για τον πρώτο σας καφέ και θα μάθετε τα πάντα για το Δελβινάκι. Διαθέτει επίσης και λαογραφικό μουσείο, δημοτική πινακοθήκη και αγροτική παιδική βιβλιοθήκη. Λίγο πριν το χωριό βρίσκονται τα ερείπια της αρχαίας Ακρόπολης στο λόφο του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου του 17ου αι. Από εδώ έχετε και όμορφη θέα στο χωριό. Αξίζει να επισκεφθείτε και την εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου του 1620 στο κέντρο του χωριού με τη χαρακτηριστική σκεπή από σχιστόπλακες και τις τοιχογραφίες, που χρονολογούνται από το 1646 όπως και το ξυλόγλυπτο τέμπλο του 1850. Στο ναό φυλάσσονται επίσης αξιόλογες φορητές εικόνες που χρονολογούνται στο 1620 καθώς και ιερά Ευαγγέλια με το παλαιότερο να είναι του 1645. Η βόλτα μέχρι την εκκλησία του Αγίου Αθανασίου του 1790, πολιούχου του χωριού, είναι επίσης όμορφη όπως και αυτή στα πέτρινα πηγάδια.
Στο δρόμο για το χωριό, στα αριστερά σας, βρίσκεται και η λίμνη Ζαραβίνα, μία από τις βαθύτερες λίμνες της Ελλάδας με μέγιστο βάθος τα 31,5 μ. Μέχρι το 2009 ήταν ιδιωτική ωστόσο μετά από δικαστική διαμάχη, που ξεκίνησε αρκετά χρόνια πριν, πέρασε στο δημόσιο.
Βήσσανη
Βρίσκεται σε υψόμετρο 754 μ. ιδρύθηκε κατά το 14ο αιώνα και διατηρεί ακόμα στοιχεία της παραδοσιακής ηπειρώτικης αρχιτεκτονικής του. Όσοι έχετε βρεθεί σε ηπειρώτικα γλέντια σίγουρα έχετε ακούσει το γνωστό τραγούδι «Κοντούλα λεμονιά», που έχει τις ρίζες του στην περιοχή, καθώς λέγετε πως μιλά για μια νεαρή όμορφη Βησσανιώτισα:
«Βησσανιώτισσα
δε σ’ είδα ψες κι αρρώστησα
κι ούτε γιατρό δε φώναξα.
Πότε μικρή μεγάλωσες κι απόλυκες κλωνάρια
συ μ’ έκαμες κι αρρώστησα
και το γιατρό δε φώναξα»
Στο κέντρο του χωριού δεσπόζει το παλιό πέτρινο ρολόι του 1873, και ακριβώς απέναντι βρίσκεται η πλατεία με έναν μεγάλο φουντωτό πλάτανο και το καφενείο του χωριού και λίγο πιο δίπλα το παλιό διώροφο Παρθεναγωγείο, που κτίστηκε το 1873 από Βησσανιώτες που ζούσαν στο εξωτερικό, από την άλλη πλευρά, μερικά μέτρα πιο πάνω στέκεται εντυπωσιακό και το κόκκινο κτίριο του Αρρεναγωγείου. Πάνω από την πλατεία, βρίσκεται ο ναός του Αγίου Νικολάου, μια τρίκλιτη βασιλική του 1791 με σχιστόπλακες και αυτή στη στέγη που αξίζει το χρόνο σας. Στο σεργιάνι σας στη Βήσσανη θα δείτε και πέτρινα αρχοντικά φτιαγμένα από τους φημισμένους τεχνίτες των Μαστοροχωρίων της Πυρσόγιαννης και της Βούρμπιανης.
Λίγο έξω από το χωριό, σε μια τοποθεσία γεμάτη δρύες και πλατάνια βρίσκεται η Ιερά Μονή Άβελ αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Μονόκλιτη βασιλική με τρούλο, του 1770, φέρει επιγραφή του ιδρυτή της του γαιοκτήμονα Άβελ. Η αγιογράφηση είναι έργο των Χιονιαδιτών ζωγράφων Κωνσταντίνου και Μιχαήλ ενώ το τέμπλο από ξύλο οξιάς είναι επιχρυσωμένο και πολύ εντυπωσιακό. Στον περίβολο μάλιστα υπάρχουν και σημάδια οχύρωσης. Λίγο πριν τη μονή υπάρχει και ένα μικρό ξωκλήσι αφιερωμένο στο Γενέσιο της Θεοτόκου Γιούρχαν του 1736, να δεν βιάζεστε κάντε και εκεί μια στάση.
Ωραιόκαστρο
Το Ωραιόκαστρο είναι ένα μικρό χωριό σε υψόμετρο 557 μ. στις όχθες του ποταμού Γορμού, με όμορφη θέα στις κορυφές της Τύμφης και της Νεμέρτσικας. Ταπεινό, ήσυχο χωριό, χωρίς φανφάρες και εντυπωσιακά αρχοντικά, έχει κάποια πέτρινα σπιτάκια, μπόλικη φύση και ωραία σημεία για να επισκεφθείτε γύρω γύρω. Ένα από αυτά είναι οι πηγές της Γκλάβας, λίγο έξω από το χωριό, εκεί από όπου γεννιέται ο Γορμός. Στο δρόμο για τις πηγές υπάρχει και ο καταρράκτης Δέση.
Στη άλλη πλευρά θα βρείτε το όμορφο πέτρινο δίτοξο γεφύρι χτισμένο το 1889, που μπορείτε να προσεγγίσετε εύκολα με μια πολύ μικρή πεζοπορία. Άλλες όμορφες βόλτες είναι αυτές στον παλιό πέτρινο νερόμυλο που διατηρείται σε αρκετά καλή κατάσταση, στο παλιό αλώνι του χωριού αλλά και στους προϊστορικούς ταφικούς τύμβους και τα οικιστικά λείψανα Ύστερης εποχής του Χαλκού και της Ελληνιστικής περιόδου. Στον λόφο Λαχανόκαστρο, πάνω από το κοιμητήριο, υπάρχουν ερείπια αρχαίας Ακρόπολης, ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων, τα οποία έχουν δεχθεί προσθήκες που τοποθετούνται στους βυζαντινούς ή μεσαιωνικούς χρόνους. Το αρχαίο κάστρο υπήρξε μια από τις 60 ακροπόλεις των Μολοσσών (μια από τις 14 ελληνικές φυλές της Ηπείρου) που βρισκόντουσαν διάσπαρτες κατά την Ελληνιστική περίοδο σε μια έκταση που περιλαμβάνει σήμερα το νομό Ιωαννίνων. Λίγο πιο έξω από το χωριό, κοντά στον άγιο Φανούριο, στον επαρχιακό δρόμο «Δελβινάκι – Βασιλικό», υπάρχουν και οι πηγές Κεφαλόβρυσο, ένα όμορφο σημείο με πολύ βλάστηση και άφθονα νερά. Για μια μεγαλύτερη πεζοπορία, σημειώστε πως από το Ωραιόκαστρο ξεκινά μονοπάτι που οδηγεί στη Βήσσαννη, μια διαδρομή διάρκειας πάνω κάτω τριών ωρών.
Δολό
Χτισμένο στα 800 μ. υψόμετρο στο όρος Κουτσόκρανο, το Δολό, είναι πολύ κοντά στα σύνορα με την Αλβανία και ίσως το πιο γραφικό χωριό του Πωγωνίου, έχει μάλιστα χαρακτηριστεί ως διατηρητέος παραδοσιακός οικισμός από το 1978. Αποτελούσε, όπως πολλά χωριά της περιοχής, οικονομικό κέντρο όμως το 1778, έγινε τσιφλίκι του Αλή Πασά, ο οποίος στη συνέχεια, το δώρισε στον αρχιστράτηγό του Δερβίς Χασάνη και οι Δολιανίτες βρέθηκαν υποταγμένοι να δουλεύουν για αυτόν. Ωστόσο δεν το έβαλαν κάτω, και βρήκαν το τρόπο να εξαγοράσουν το χωριό το 1856 έναντι 10.000 χρυσών λιρών. Στις βόλτες σας στο χωριό θα χορτάσετε εικόνες από δίπατα παλιά αρχοντικά, πέτρινα μικρά σπιτάκια και υπέροχη φύση. Μια από τις στάσεις θα πρέπει να είναι ο ναός του Αγίου Νικολάου του 1814 στο κέντρο του χωριού, με την υπέροχη ηπειρώτικης τεχνοτροπίας αρχιτεκτονική, με το μεγάλο χαγιάτι, το ενσωματωμένο καμπαναριό και τις σχιστόπλακες για σκεπή.
Δύο χιλιόμετρα περίπου από το χωριό, στη χαράδρα του Κουβαρά, βρίσκεται ο παλιός νερόμυλος και το πέτρινο γεφύρι της «Νοννούλως». Το γεφύρι, έχει τη δική του ιστορία. Αρχικά ήταν ξύλινο και από εκεί περνούσε συχνά μια γριούλα, η Νοννούλω, με το γαϊδούρι της για να πάει στην Πωγωνιανή και να πουλήσει τα ξύλα που μάζευε. Το γεφύρι όμως, ως ξύλινο, ήταν πολύ ασταθές, ιδίως κατά τους χειμερινούς μήνες με τους αέρηδες και τις βροχές που το ποτάμι γινόταν πολύ ορμητικό. Η Νοννούλω λοιπόν κάποια στιγμή αποφάσισε να μαζέψει χρήματα ώστε να γίνει το γεφύρι πέτρινο, και το 1908 τα κατάφερε. Υπάρχει επίσης και το γεφύρι του Δολού του 1926 στο σημείο που περνάει το μονοπάτι που φτάνει στην Πωγωνιανή.
Αν φτάσετε μέχρι το Δολό, μην παραλείψετε μια βόλτα μέχρι το φαράγγι του Κουβαρά με την οργιώδη βλάστηση, τα τρεχούμενα νερά και τα γεφύρια του.
Πωγωνιανή
Η Πωγωνιανή ή Βοστίνα όπως ονομαζόταν παλαιότερα, βρίσκεται σε υψόμετρο 750 μ. Υπήρξε σημαντικό εμπορικό κέντρο που διατηρούσε εμπορικές σχέσεις με την Πόλη, τη Μολδαβία και τη Βλαχία γεγονός που εύκολα μπορείτε να το διακρίνετε ακόμα, κάνοντας μια βόλτα στο χωριό και βλέποντας τα πανέμορφα πετρόχτιστα σπίτια από τους φημισμένους για την τέχνη τους Ηπειρώτες μάστορες.
Αξίζει να επισκεφθείτε το Λαογραφικό Μουσείο Πωγωνίου που στεγάζεται στο παλιό στρατιωτικό φυλάκιο. Οι συλλογές του περιλαμβάνουν γεωργικά εργαλεία, αντικείμενα καθημερινής χρήσης, υφαντά, παραδοσιακές στολές, ξυλόγλυπτα κ.α. Όπως επίσης αξίζει να επισκεφθείτε τον Αγιο Νικόλαο του 1873 που είναι από τις πιο όμορφες εκκλησίες του χωριού. Πρόκειται για μια τρίκλιτη βασιλική με 15 τρουλίσκους που στεγάζονται σε κίονες. Στα αξιοθέατα του χωριού περιλαμβάνεται και το «Σαράι του Μπέη» που κατασκευάστηκε το 1880.
Από την Πωγωνιανή μπορείτε να πάρετε το μονοπάτι που φτάνει στο Ωραιόκαστρο, περίπου 15 χλμ. απόσταση. Από το χωριό θα κατεβείτε στο φαράγγι του Κουβαρά όπου θα αντικρίσετε ένα μαγευτικό τοπίο γεμάτο οξιές, βελανιδιές και πλατάνια, τον παλιό νερόμυλο και το γεφύρι της Νοννούλως.
Δολιανά
Τα Δολιανά διατηρούν ακόμα σε μεγάλο βαθμό την όμορφη τοπική αρχιτεκτονική και σε κάθε σας βόλτα στα καλντερίμια θα έχετε την ευκαιρία να θαυμάσετε διώροφα και τριώροφα καλοδιατηρημένα αρχοντικά, από την εποχή που το χωριό ήταν εμπορικό κέντρο. Χτισμένο σε υψόμετρο περίπου 500 μ. είναι ένα από τα μεγάλα και τα παλιότερα χωριά του Πωγωνίου.
Το κυκλώνουν δάση βελανιδιάς και βλέπει στις γύρω βουνοκορφές και την κοιλάδα του ποταμού Καλαμά. Αρχικά ανήκε στα ζαγοροχώρια και μάλιστα ανάμεσα στα εύρωστα χωριά της περιοχής, το 1792 όμως ο Αλή Πασάς το απέσπασε και το έκανε τσιφλίκι του. Παρά τις αντιξοότητες όμως οι κάτοικοι κατάφεραν να κρατήσουν το χωριό ψηλά. Στην είσοδό του χωριού θα βρείτε τον Άγιο Δημήτριο, ένα από τα πιο παλιά μνημεία της βυζαντινής εποχής, χτισμένο το 1127 ενώ στην πλατεία δεσπόζει η εκκλησία της Γέννησης της Θεοτόκου που θεμελιώθηκε ύστερα από υπόδειξη του πάτερ Κοσμά το 1790, για την οικοδόμησή της μάλιστα έδωσε χρήματα και ο Αλή Πασάς των Ιωαννίνων. Επισκεφθείτε επίσης και το υπέροχο μοναστήρι του Αγίου Ιακώβου που χτίστηκε τον 12ο αιώνα και πήρε το όνομά του από τον πρώτο ηγούμενο της μονής.
Βασιλικό
Το Βασιλικό, χτισμένο αμφιθεατρικά, βρίσκεται σε υψόμετρο 800 μ., είναι η πατρίδα του Πατριάρχη Αθηναγόρα, το σπίτι του οποίου έχει μετατραπεί σε μουσείο. Τα παραδοσιακά ηπειρώτικα σπίτια βρίσκονται ανάμεσα στα πιο νέα, δημιουργώντας ένα μείγμα που κάνει το χωριό ακόμα πιο όμορφο. Κοντά στο χωριό σε μια τοποθεσία γεμάτη βελανιδιές βρίσκεται η μονή του Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης του 1779, με το εντυπωσιακό επιχρυσωμένο τέμπλο της. Εντυπωσιακή είναι και η εκκλησία Υπαπαντής του Σωτήρος της ίδιας περιόδου στην όμορφη πλατεία του χωριού με αξιόλογες εικόνες του 19ου αιώνα. Η παλιότερη όμως είναι αυτή του Αγίου Αθανασίου, στη βόρεια πλευρά του χωριού που οικοδομήθηκε γύρω στο 1300. Αν έχετε κέφι για περπάτημα από εδώ ξεκινούν μονοπάτια που οδηγούν στη Ρουψιά, τον Πωγωνίσκο και στο Μπουραζάνι. Στις θέσεις Δράνια, Μεγάλες και Τσαβάλου Αλώνι μπορείτε να δείτε τάφους που χρονολογούνται πριν από τον 9ο αι. π.Χ.
Άλλες όμορφες μικρές βόλτες είναι αυτές στο μικρό εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής που είναι περιτριγυρισμένο από βελανιδιές αλλά και στο ξωκλήσι του Αγίου Δημητρίου.
Αν φτάσετε μέχρι το Βασιλικό είναι μια πολύ καλή ευκαιρία να επισκεφθείτε τη βυζαντινή Ιερά Μονή Παναγίας Μολυβδοσκεπάστου που απέχει περίπου 11 χλμ. Βρίσκεται μόλις 400 μ. από τα σύνορα με την Αλβανία, στις όχθες του Αωού κοντά στη συμβολή του με τον Σαραντάπορο. Η Μονή ιδρύθηκε το 670 από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο ΄Δ Πωγωνάτο στην επιστροφή του από την εκστρατεία του στη Σικελία. Το όνομά της το οφείλει στα φύλλα μολύβδου που σκέπαζαν τη σκεπή της το οποίο κατά τη διάρκεια της επανάστασης χρησιμοποιήθηκε για να φτιαχτούν βόλια. Υπήρξε έδρα της αρχιεπισκοπής της Πωγωνιανής από τον 12ο έως τον 17ο αι. ενώ από τον 14ο αι. λειτουργούσε εκεί σχολή χειρογράφων από την οποία αποφοίτησαν πολλοί λόγιοι και συγγραφείς της εποχής.
