Η Αθήνα είναι γεμάτη εκκλησίες, σε πλατείες, σε γειτονιές, σε άλση, χωμένες στα μικρά στενά της Πλάκας ακόμα και σε αρχαιολογικούς χώρους.
Άλλες μικρές και ταπεινές και άλλες πιο μεγαλοπρεπείς, δεν αποτελούν μόνο χώρο λατρείας αλλά και ιστορικά κτίρια με ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον. Η περιοχή κάτω από την Ακρόπολη έχει μερικές από τις πιο αξιόλογες και ιστορικές βυζαντινές εκκλησίες που μπορείτε εύκολα να επισκεφθείτε κάνοντας μια μικρή ή μεγαλύτερη βόλτα. Όπως όλοι γνωρίζουμε η Αττική είναι ένας πολυδιάστατος, ελκυστικός, ασφαλής προορισμός και σας προσκαλεί να ζήσετε αξέχαστες εμπειρίες καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους και η εξερεύνηση του βυζαντινού της παρελθόντος είναι μία από αυτές.
Άγιος Δημήτριος ο Λουμπαρδιάρης
Πρόκειται για καμαροσκεπαστή μονόκλητη Βασιλική του 12ου αιώνα και είναι – όχι άδικα – μία από τις πιο γνωστές και όμορφες εκκλησίες της πόλης. Βρίσκεται στους πρόποδες του λόφου του Φιλοπάππου, έχει ιδιαίτερη εξωτερική διακόσμηση και περιτριγυρίζεται από ψηλά πεύκα, ενώ το πλακόστρωτο μονοπάτι που οδηγεί σε αυτή είναι έργο του αρχιτέκτονα Δημήτρη Πικιώνη, όπως και οι εργασίες συντήρησης που έγιναν στο ναό το 1955. Κατά τη συντήρησή του ο Πικιώνης αφαίρεσε τις νεότερες τοιχογραφίες ώστε να αποκαλυφθούν οι παλαιότερες, οι οποίες χρονολογούνται από τον 18ο αιώνα και που, σύμφωνα με κτητορική επιγραφή, ανάγονται στο 1732. Στο τέμπλο του, που είναι χτιστό, αναγράφεται και το κοντάκιο των εγκαινίων του. Φέρει το επίθετο Λουμπαρδιάρης ή βομβαρδιάρης γιατί, σύμφωνα με την παράδοση, βομβαρδίστηκε επί Τουρκοκρατίας. Την παραμονή της εορτής του Αγίου πολλοί πιστοί είχαν συγκεντρωθεί έξω από το ναό για να γιορτάσουν τη χάρη του. Bλέποντας το πλήθος, ο Τούρκος φρούραρχος της Ακρόπολης Γιουσούφ-Αγάς αποφάσισε να βομβαρδίσει με το μεγάλο κανόνι τη Λουμπάρδα, που βρισκόταν στα Προπύλαια της Ακρόπολης, το ναό και, την ώρα της δοξολογίας, στόχευσε στον Άγιο Δημήτριο. Ωστόσο, σύμφωνα με το θρύλο, ο Θεός με τη συνδρομή του Αγίου, τη στιγμή της πυροδότησης, έριξε κεραυνό, καταστρέφοντας τα κανόνια, σκοτώνοντας τους πυροβολητές, τον Γιουσούφ-Αγά και την οικογένειά του, και σώζοντας έτσι το ναό.
Εορτάζει στις 16 Οκτωβρίου. Ώρες λειτουργίας: καθημερινά 08:00-12:00, Παρ. και 22:00-00:30
Λόφος Φιλοπάππου
Καπνικαρέα
Στο μέσο περίπου του εμπορικού δρόμου της Ερμού, του πιο πολυσύχναστου πεζόδρομου της πρωτεύουσας, η εκκλησία είναι εκτός από χώρος πίστης και σημείο συνάντησης. Είναι αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου και η ταπεινή της ομορφιά κρύβει μεγάλη ιστορία. Χρονολογείται στο τέλος του 11ου αιώνα και είναι σύνθετος τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός με τρούλο. Το όνομά της πιθανότατα προέρχεται από τον ιδρυτή του ναού, ο οποίος στα χρόνια του Βυζαντίου ήταν υπεύθυνος για την είσπραξη του καπνικού φόρου, δηλαδή για τον καπνό που έβγαινε από τις καπνοδόχους των σπιτιών της περιοχής. Ρόλος που ήταν γνωστός με το επίθετο «καπνικάριος». Ο ναός φέρεται να έχει ανεγερθεί τμηματικά σε διάφορες περιόδους και πιθανότατα σε τρεις φάσεις. Η παράδοση υποστηρίζει πως η σημερινή εκκλησία βρίσκεται στη θέση μίας παλαιότερης που είχε χτίσει η Ευδοκία η Αθηναία, σύζυγος του αυτοκράτορα Θεοδόσιου του Μικρού που βασίλευσε από το 408 έως το 450, η οποία μάλιστα την είχε κατασκευάσει πάνω στα ερείπια αρχαίου ναού αφιερωμένου στη θεά Δήμητρα ή στη θεά Αθηνά, τακτική που ήταν πολύ συχνή την εποχή εκείνη. Ο κύριος ναός οικοδομήθηκε πιθανότατα στο τρίτο τέταρτο του 11ου αιώνα, ο εξωνάρθηκας και το πρόπυλο στις αρχές του 12ου, ενώ το μονόχωρο παρεκκλήσι της Αγίας Βαρβάρας είτε επί κυριαρχίας των Φράγκων (13ος αι. -16ος αι.) είτε των Οθωμανών. Κατά την επανάσταση του 1821 ούτε η Καπνικαρέα γλίτωσε από την πολιορκία της Αθήνας, χάνοντας μάλιστα σχεδόν ολοσχερώς το παρεκκλήσι, το οποίο αργότερα ανέλαβε με έξοδά του να αποκαταστήσει ο οπλαρχηγός Ιωάννης Πρέντζας. Επί Όθωνα, στη διάρκεια των έργων για τη διάνοιξη της οδού Ερμού, η Καπνικαρέα κινδύνεψε να κατεδαφιστεί, παρενέβη όμως ο Βασιλιάς της Βαυβαρίας Λουδοβίκος, πατέρας του Όθωνα (βασίλευσε κατά τα έτη 1832-1862), και έτσι σώθηκε. Μερικά χρόνια αργότερα κινδύνεψε εκ νέου με κατεδάφιση όμως σώθηκε χάρη στον Μητροπολίτη Αθηνών Θεοφίλο Α΄ Βλαχοπαπαδόπουλο (1862-1873). Έχει χτιστεί σύμφωνα με τα αρχιτεκτονικά πρότυπα της εποχής, δηλαδή το πλινθοπερίκλειστο σύστημα, που σημαίνει λαξευμένοι λίθοι περιτριγυρισμένοι από τούβλα.
Στους εξωτερικούς τοίχους έχουν τοποθετηθεί παλαιότεροι λίθοι σε σχήμα σταυρού, ενώ στη διακόσμησή της έχουν ενταχθεί αρχαία και παλαιοχριστιανικά γλυπτά. Ο τρούλος είναι αθηναϊκού τύπου με υδρορροές σε μορφή λεοντοκεφαλών. Εσωτερικά τον τρούλο στηρίζουν τέσσερις κίονες παλαιότερης εποχής, ενδεχομένως της ρωμαϊκής, σε διαφορετικό ύφος. Το 1931, ύστερα από ενέργειες του καθηγητή κου Αμίλκα Αλιβιζάτου, ο ναός πέρασε στην ιδιοκτησία του Πανεπιστημίου Αθηνών με στόχο να εξυπηρετεί τις λατρευτικές ανάγκες των φοιτητών Θεολογικής Σχολής Αθηνών, ενώ η αγιογράφηση του ναού ξεκίνησε το 1942 από τον εικονογράφο Φώτη Κόντογλου και τους μαθητές του. Οι τοιχογραφίες του ιερού και του τρούλου θεωρούνται έργο του ίδιου του Κόντογλου, ενώ οι υπόλοιπες αποδίδονται στους μαθητές του.
Εορτάζει στις 21 Νοεμβρίου. Ώρες λειτουργίας: καθημερινές, Σάβ. 11:00-17:00, Κυρ.: 07:00-13:00
Πλ. Καπνικαρέας – Ερμού
Άγιος Νικόλαος Ραγκαβάς
Ο ναός του Αγίου Νικολάου Ραγκαβά βρίσκεται στους πρόποδες της Ακρόπολης μέσα στην Πλάκα, περιοχή που την εποχή του Βυζαντίου θεωρούταν από τις πιο αριστοκρατικές γειτονιές. Υπάρχει η θεωρία πως αρχικά η εκκλησία ανεγέρθη τον 9ο αιώνα και, όπως πολλές εκκλησίες στην Ελλάδα, χτίστηκε μάλλον πάνω σε αρχαίο ναό καθώς ακόμα και σήμερα μπορούμε να δούμε εντοιχισμένο , στη βορειοανατολική πλευρά της, ένα κιονόκρανο ιωνικού ρυθμού, ενώ και η αγία τράπεζα στηρίζεται σε ανεστραμμένο κιονόκρανο κορινθιακού ρυθμού. Ο ναός αυτός όμως καταστράφηκε από άγνωστη αιτία και ξανακτίστηκε εκ νέου τον 11ο αιώνα, πιθανότατα από την οικογένεια Ραγκαβά για αυτό και φέρει το συγκεκριμένο επίθετο. Μέλος της οικογένειας ήταν ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Μιχαήλ Ά. Από τότε μέχρι σήμερα έχει υποστεί πολλές αλλαγές και επεκτάσεις που στέρησαν από τον ναό τα Βυζαντινά του χαρακτηριστικά. Το 1979, όμως, η αρχαιολογική υπηρεσία ανέλαβε την αποκατάστασή του, στη διάρκεια της οποίας, σε έναν από τους κιονίσκους του Τρούλου, αποκαλύφθηκε χαραγμένη επικλητική επιγραφή μέλους της οικογένειας Ραγκαβά. Να σημειώσουμε επίσης πως εδώ ήχησε για πρώτη φορά, μετά από 400 χρόνια σκλαβιάς, η καμπάνα που σήμανε την απελευθέρωση της Αθήνας. Η ιστορική, πλέον, αυτή καμπάνα αποτελεί μνημείο και βρίσκεται εντός του ναού. Ο αρχικός ναός, πριν τις διάφορες αλλαγές και επεκτάσεις, ήταν απλός τετρακίονος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο. Η τοιχοποιία ακολουθεί τον πλινθοπερίκλειστο τύπο και διακοσμείται από στοιχεία που μιμούνται την τετράφωνη αραβική γραφή, η οποία αναπτύχθηκε στην πόλη Κούφα του Ιράκ, τα λεγόμενα κουφικά.
Εορτάζει στις 6 Δεκεμβρίου. Ωράριο λειτουργίας: καθημερινές 09:00:12:30, Σάββατο & Κυριακή 09:00:12:30 και ενδεχομένως απόγευμα ανάλογα με το εάν έχουν κάποιο μυστήριο.
Πρυτανείου 1, Πλάκα
Αγία Τριάδα
Η Αγία Τριάδα ξεχωρίζει με την αρχιτεκτονική της ανάμεσα στα άλλα σύγχρονα κτίρια της περιοχής του Συντάγματος και τραβάει το βλέμμα με την επιβλητικότητά της. Βρίσκεται ψηλά στη Φιλελλήνων πριν τη συμβολή της με την Λ. Βασιλίσσης Αμαλίας. Ανήκει στα βυζαντινά μνημεία του 11ου αιώνα και υπήρξε ορθόδοξο και στη συνέχεια λατινικό μοναστήρι. Είναι βυζαντινός ναός οκταγωνικού ρυθμού, αντίστοιχου με αυτόν της μονής του Οσίου Λουκά στη Βοιωτία, με πλινθοπερίκλειστο σύστημα τοιχοποιίας. Επιγραφή χαραγμένη στον εσωτερικό νότιο τοίχο αναφέρεται στον θάνατο του Επιφανίου Λύκου και εικάζεται πως γι’ αυτό η εκκλησία παλιά λεγόταν «Παναγία Σώτειρα του Λυκοδήμου». Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, ήταν εκκλησία του Άγιου Νικόδημου και πήρε το επίθετο «Λυκοδήμου» επειδή είχε χτιστεί πάνω στον προϋπάρχοντα ναό του Λυκείου Απόλλωνα. Αρχικά ήταν γυναικείο, ορθόδοξο μοναστήρι αλλά επί Φραγκοκρατίας καταλήφθηκε από Βενεδικτίνους μοναχούς μέχρι το 1669 οπότε και έγινε πάλι ορθόδοξο, αντρικό. Το κτήριο της μονής πέρασε πολλά: το 1778 ο Χατζή Χασεκής, Οθωμανός της διοικητής της Αθήνας, γκρέμισε αρκετά από τα κελιά ώστε να χρησιμοποιήσει τα υλικά για την κατασκευή τείχους της πόλης, ενώ στη διάρκεια της επανάστασης του 1821 ούτε αυτός ο ναός γλίτωσε και υπέστη μεγάλες ζημιές. Το 1847 όμως ο Ρώσος πρέσβης ζήτησε να παραχωρηθεί η εκκλησία στη Ρωσική κοινότητα ώστε να έχει το δικό της χώρο λατρείας και έτσι άρχισαν οι εργασίες αποκατάστασης, με έξοδα που κάλυψε εξ’ ολοκλήρου η Ρωσία. Κατά τις εργασίες αποκαλύφθηκε, σε βάθος πέντε μέτρων από το δάπεδο, καλυμμένη δεξαμενή που εντάσσεται, κατά πάσα πιθανότητα, στο αρχαίο Πεισιστράτειο υδραγωγείο, και η οποία υδροδοτούσε το λουτρό της οδού Ναυάρχου Νικόδημου. Την εικονογράφηση ανέλαβε ο Γερμανός Λούντβιχ Τιρς, ο οποίος μη έχοντας εμπειρία στην ορθόδοξη εικονογράφηση λέγεται πως έδωσε στον Απόστολο Παύλο χαρακτηριστικά του βασιλιά Όθωνα. Ο ναός εγκαινιάσθηκε το 1855 και αφιερώθηκε στην Αγία Τριάδα.
Εορτάζει του Αγίου Πνεύματος, 50 μέρες μετά το Πάσχα (κινητή εορτή). Ωράριο λειτουργίας: καθημερινά 08:00-13:00, Παρασκευή και 19:00-12:30 (αγρυπνία)
Φιλελλήνων 21Α, Αθήνα
Αγίων Αποστόλων Σολάκη
Βρίσκεται μέσα στον αρχαιολογικό χώρο της Αρχαίας Αγοράς και είναι το μοναδικό μεσαιωνικό μνημείο του χώρου. Αν επισκεφθείτε την Αγορά μην αγνοήσετε το εκκλησάκι των Αγίων Αποστόλων, είναι πανέμορφο. Πρόκειται για ένα υπέροχο αρχιτεκτονικό δείγμα της μεσοβυζαντινής ναοδομίας, χτισμένο στα τέλη περίπου του 10ου αιώνα πάνω σε αρχαίο μνημείο αφιερωμένο στις Νύμφες του 2ου αιώνα. Το όνομά του το πήρε μάλλον από το όνομα της οικογένειας Σολάκη στην οποία ανήκε ο ναός την περίοδο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Είναι σταυροειδής εγγεγραμμένος και συνδυάζει στοιχεία οκτάκογχου και περίκεντρου κτίσματος. Είναι χτισμένος και αυτός με το πλινθοπερίκλειστο σύστημα τοιχοποιίας, ενώ σε ορισμένα σημεία διακρίνεται κεραμοπλαστική διακόσμηση με ψευδοκουφικά στοιχεία. Κατά την ελληνική επανάσταση, όπως τα περισσότερα μνημεία της πόλης, υπέστη φθορές, ωστόσο το 1877 άρχισε η αποκατάστασή του, ενώ κάποια στιγμή ο ναός επεκτάθηκε και η αρχική του μορφή αλλοιώθηκε. Το διάστημα 1954-1957 αποκαταστάθηκε στην αρχική βυζαντινή του μορφή. Στο εσωτερικό το σώζονται λίγες τοιχογραφίες του 17ου αιώνα και τμήματα εικονογραφιών που μεταφέρθηκαν σε αυτόν από ναούς που υπήρχαν στην Αρχαία Αγορά και που κατεδαφίστηκαν κατά τις ανασκαφές.
Εορτάζει 30 Ιουνίου. Ώρες λειτουργίας: Θερινό ωράριο: 8:00-18:00, Χειμερινό 08:00-17:00
Είσοδος: Ανδριανού 24, κόστος: 10€, βρίσκεται εντός του αρχαιολογικού χώρου της Αρχαίας Αγοράς
Άγιοι Ασώματοι
Ο ναός είναι ένα χαρακτηριστικό δείγμα των αθηναϊκών βυζαντινών ναών του 11ου αιώνα σε αρχιτεκτονικό ύφος απλού τετρακίονου σταυροειδούς εγγεγραμμένου με νάρθηκα. Είναι χτισμένος από λαξευμένη πέτρα περίκλειστη από τούβλα, ενώ στη βάση του υπάρχουν μεγάλοι λίθοι τοποθετημένοι σε σχήμα σταυρού. Ο τρούλος του ανήκει στον αθηναϊκό τύπο με μαρμάρινα τόξα και μικρούς κίονες στις γωνίες. Για την ιστορία του δεν γνωρίζουμε πολλά παρά το γεγονός ότι στα τέλη του 19ου αιώνα, όπως πολλοί ναοί της εποχής του, υπέστη επεκτάσεις για τις ανάγκες των πιστών γεγονός που αλλοίωσε κατά πολύ τον βυζαντινό του χαρακτήρα. Ωστόσο κατά τα έτη 1959-1960 έγινε αποκατάσταση στην αρχική του μορφή. Η κεντρική είσοδος είναι υπενδεδυμένη με μάρμαρο, ενώ δεν λείπουν τα κουφικά σύμβολα στην εξωτερική διακόσμηση. Σε ανασκαφή δίπλα στο ναό βρέθηκαν θραύσματα τριών πήλινων πλακών με ανάγλυφη διακόσμηση τα οποία εντοιχίστηκαν στη δυτική του πλευρά καθώς θεωρήθηκε ότι ανήκαν σε αυτόν.
Εορτάζει 7 Νοεμβρίου. Ωράριο λειτουργίας: 07:00 – 12:00 & 17:30 – δεν έχει συγκεκριμένη ώρα που κλείνει. Πέμ. & Κυρ. απόγευμα κλειστά.
Ερμού και Θερμοπυλών 5
Άγιοι Θεόδωροι
Βρίσκεται στην κάτω πλευρά της πλατείας Κλαυθμώνος και αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της πόλης. Επιγραφή που βρίσκεται στο δυτικό τοίχο της εκκλησίας αναφέρει πως στη θέση αυτή υπήρχε παλαιότερη εκκλησία και πως η νέα χτίσθηκε από τον στρατιωτικό αξιωματούχο Νικόλαο Καλόμαλο. Σε άλλη επιγραφή γίνεται αναφορά στη χρονολογία ανέγερσης του ναού κάπου στα μέσα του 11ου αιώνα. Κατά τις εργασίες συντήρησής του τη δεκαετία του ‘60 ανακαλύφθηκαν δεκαέξι τάφοι και μωσαϊκό δάπεδο ρωμαϊκών χρόνων, που μαρτυρά ότι ο ναός είναι επίσης χτισμένος πάνω σε ρωμαϊκή έπαυλη. Αρχιτεκτονικά ανήκει σε δίστηλο σταυροειδή εγγεγραμμένο και έχει πλινθοπερίκλειστη τοιχοποιία κυρίως με κουφικά σχέδια. Κατά την επανάσταση υπέστη ζημιές που, όμως, μετά την απελευθέρωση επισκευάστηκαν. Ανάμεσα στους χορηγούς για την αποκατάστασή του ήταν ο βασιλιάς Όθωνας και η σύζυγός του Αμαλία. Το καμπαναριό είναι μεταγενέστερο, ωστόσο, έχουν βρεθεί τμήματα του αρχικού μαρμάρινου τέμπλου ενσωματωμένα σε αυτό.
Εορτάζει το πρώτο Σάββατο μετά την Καθαρά Δευτέρα (κινητή εορτή). Ωράριο λειτουργίας: καθημερινές 08:00-15:00, Σάβ. 08:00 -12:30, Κυρ. κλειστά
Πλ. Αγίων Θεοδώρων
Παναγίας Γοργοεπικόου – Άγιος Ελευθέριος
Στέκεται αγέρωχα δίπλα στην επιβλητική Μητρόπολη Αθηνών, έχοντας τη δικής μακραίωνη και ενδιαφέρουσα ιστορία, ενώ είναι γνωστή και ως Μικρή Μητρόπολη. Χρονολογείται από τον 12 αιώνα και είναι, σε αντίθεση με τους περισσότερους βυζαντινούς ναούς της εποχής του, κατασκευασμένος από μάρμαρο. Ως δομικά υλικά χρησιμοποιήθηκαν μαρμάρινα ανάγλυφα τμήματα από μνημεία που χρονολογούνται από τον 6ο αιώνα π.Χ. έως τα πρώιμα βυζαντινά χρόνια, ενώ χτίστηκε πάνω σε αρχαίο ναό αφιερωμένο στην Ειλείθυια, τη θεά που προστάτευε τις έγκυες. Είναι ναός αφιερωμένος στην Παναγία Γοργοεπήκοο, αυτή δηλαδή που γρήγορα και αποτελεσματικά ακούει τις προσευχές των πιστών, αλλά και στον Άγιο Ελευθέριο. Στην εξωτερική του διακόσμηση στη δυτική πλευρά περιλαμβάνεται ζωοφόρος από παλαιότερο κτίσμα που αναπαριστά το Αττικό ημερολόγιο σε προ Χριστού εποχή. Η αρχική ζωοφόρος κόπηκε για να μπορέσει να ενταχθεί στο ναό, ενώ σε κάποια σημεία έχουν προστεθεί σταυροί ώστε να δοθεί χριστιανικό ύφος. Συνολικά στο ανώτερο τμήμα του ναού έχουν τοποθετηθεί 90 ανάγλυφα που του δίνουν μία μοναδική ομορφιά. Ο αθηναϊκού τύπου τρούλος δεν ακολουθεί την πλινθοπερίκλειστη τεχνική, αλλά είναι κατασκευασμένος από ορθογώνια μάρμαρα με κάποια κουφικά διακοσμητικά. Στον περίβολό του, πριν πολλά χρόνια, βρέθηκαν ταφόπλακες ανάμεσά τους και αυτές της οικογένειας Μπενιζέλων και της κόρης τους Αγίας Φιλοθέης. Η οικία της οικογένειας μάλιστα είναι λίγα μόλις μέτρα μακριά από το ναό. Οι ταφόπλακες απομακρύνθηκαν από τον περίβολο του ναού στα τέλη του 19ου αιώνα. Στη διάρκεια της ιστορίας του έχει χρησιμοποιηθεί ως αποθήκη αρχαιοτήτων, ως δημόσια βιβλιοθήκη της πόλης, ως παρεκκλήσι της Μητρόπολης ενώ έπειτα από αποτυχημένη δολοφονική απόπειρα κατά του βασιλιά Όθωνα το 1861, την παραμονή του Αγίου Σώζωντα, παίρνει το όνομα του αγίου μετά από παράκληση της βασίλισσας Αμαλίας. Το 1863 όμως αφιερώνεται στον Άγιο Ελευθέριο στο όνομα της απελευθέρωσης από Βαυαρούς και Τούρκους, αλλά και γιατί ο άγιος είναι προστάτης των εγκύων όπως και ο αρχαίος ναός που προϋπήρχε εκεί.
Εορτάζει 28 Οκτωβρίου & 15 Δεκεμβρίου. Ωράριο λειτουργίας: καθημερινά 10:00 έως τις 18:00
Πλ. Μητροπόλεως 8
*Η προσέλευση στους ναούς πρέπει να γίνεται με τον ανάλογο σεβασμό και συνίσταται ευπρεπής ένδυση.
