Οι καλλιτέχνες αλλάζουν τη ματιά μας επάνω στον κόσμο∙ ιδιαιτέρως αν πρόκειται για σπουδαίους ζωγράφους, όπως ο Μαρκ Σαγκάλ. Όσες φορές κι αν σεργιανίσαμε στον Πόρο, η εικόνα που είχαμε στον νου μας δεν θα είναι πλέον η ίδια, μετά την ανακάλυψη του βλέμματος που έριξε ο επιφανής δημιουργός επάνω στην πολιτεία από τα μεγάλα παράθυρα της έπαυλης «Γαλήνη», στην ακτή της Πέρλιας, που τον φιλοξένησε πέντε καλοκαιρινές ημέρες του 1952 και άλλες τόσες φθινοπωρινές το 1954.
Ο Πόρος κέρδισε με την ατμόσφαιρά του το προνόμιο να προκαλέσει την πένα επιδραστικών λογοτεχνών και τον χρωστήρα επιφανών ζωγράφων. Από τα ίδια μεγάλα παράθυρα της έπαυλης «Γαλήνη» όπου φιλοξενείτο, ο Γιώργος Σεφέρης, ένα άλλο, προηγούμενο φθινόπωρο – του 1947 – κοίταξε την πολιτεία με το ρολόι στην κορυφή απέναντι και το στενό μεταξύ της νεοκλασικής Σφαιρίας και της κατάφυτης από πεύκα και χρυσόδενδρα του Λεμονοδάσους Πελοποννησιακής ακτής, και αισθάνθηκε τη βαθιά ανάσα του κόσμου που βγαίνει από τη δύνη του μεγάλου πολέμου:
βγαίνει απ’ το κύμα δροσερό κλωνάρι στολισμένο στάλες.
Τραγούδησε μικρή Αντιγόνη, τραγούδησε, τραγούδησε…
δε σου μιλώ για περασμένα, μιλώ για την αγάπη∙
ΤΟ ΝΑΥΑΓΙΟ ΤΗΣ «ΚΙΧΛΗΣ»
Σαν να ολοκληρώνει τους στίχους του Σεφέρη ο Μαρκ Σαγκάλ μερικά χρόνια αργότερα, θα γράψει: «Ένα μόνο χρώμα υπάρχει στη ζωή μας, όπως σε παλέτα του καλλιτέχνη, που μπορεί να δώσει το νόημα και της ζωής και της Τέχνης. Είναι το χρώμα της αγάπης».
Η γοητεία του Πόρου βασίζεται στην κίνηση του τοπίου και των ιδεών. Το τοπίο λικνίζεται σε ήρεμα νερά και τα πεύκα λες και υποκλίνονται για να πλησιάσουν το αυτί τους στον ψίθυρο του κύματος. Οι στέγες, οι ελιές, οι αμμουδιές, τα απλωμένα χταπόδια, τα μέλη του ναού του Ποσειδώνα, ησυχάζουν κάτω από τον καυτό ήλιο. Και μόνο τα σκάφη ταράζουν τα νερά με τα ίχνη των αδιάκοπων περασμάτων τους: «Πόρος σημαίνει δίοδος, δίοδος όμως προς τα πού; (…) Ο Πόρος έχει κάτι από τη Βενετία: Κανάλι, επικοινωνία ανάμεσα στα σπίτια με βάρκες, χλιδή, νωχέλεια, αισθησιακός πειρασμός, τόπος για διακεκριμένους διεθνείς ερωμένους», σχολιάζει στις Ημέρες του στον Πόρο ο Γιώργος Σεφέρης.
Ό,τι κινείται ζει, αλλάζει μορφή και παραστάσεις. Εμπλουτίζει τα τοπία της φύσης και του νου. Είναι η ίδια η ζωή. Όπως και οι χειρονομίες των εικαστικών καλλιτεχνών και των λογοτεχνών που ταιριάζουν πολύ αρμονικά με ετούτο το νησί. Ο Αμερικανός φίλος του Σεφέρη Χένρι Μίλερ μονολογεί: «Αφήστε με να αιωρούμαι σαν καλοσυνάτο πνεύμα πάνω από τις στέγες του Πόρου (…) Μπορώ να διακρίνω ολόκληρη την ανθρώπινη φυλή μέσα από το λαιμό αυτού του μπουκαλιού, καθώς ψάχνω για είσοδο σ’ αυτόν τον κόσμο του φωτός και της ομορφιάς». Δύο άλλοι εικαστικοί καλλιτέχνες, ο μετέπειτα κορυφαίος ζωγράφος Λούσιαν Φρόιντ – ο εγγονός του πατέρα της ψυχανάλυσης Σίγκμουντ Φρόιντ – και ο φίλος του Τζον Κράξτον, γλεντούσαν στον Πόρο τα ελληνικά πράγματα που τους έλειπαν στη Βρετανία, ένα άλλο είδος ανθρώπινης επικοινωνίας, καθώς έλεγαν, και το άπλετο φως.
Το ίδιο φως αναπολούσε και ο Μαρκ Σαγκάλ όταν ήταν, ήδη, μακριά από την Ελλάδα: «Όλα είναι φως εκεί. Ένα φως μοναδικό, ασύλληπτης διαύγειας και γλυκύτητας. Η λεπτομέρεια αναδεικνύεται πάντα με μιαν ακρίβεια τόσο απαλή στο μάτι». Και συμπλήρωνε τη γενική εντύπωσή του από την Ελλάδα: «Η Ελλάδα είναι ακόμα Ευρώπη και είναι ήδη Ανατολή. Αυτή η χώρα έχει μαγευτικές μυρωδιές, εντελώς ανατολίτικες. Οι λόφοι της, οι ερειπωμένοι ναοί της, ο δροσερός αγέρας που αναπνέεις, αναδύουν ένα άρωμα που το κάνει πιο δυνατό η μνήμη της θαυμαστής ιστορίας της. Ποτέ δεν αισθάνθηκα κάτι παρόμοιο μ’ αυτό που δοκίμασα σ’ αυτή τη χώρα, όπου κάθε μνημείο, κάθε ερείπιο ταξιδεύει τη φαντασία του θεατή τρεις χιλιάδες χρόνια πίσω».
Εκεί, λοιπόν, ο Σαγκάλ χάθηκε για πέντε ολόκληρες καλοκαιρινές ημέρες του Σεπτεμβρίου στα ελληνικά μυστήρια: «Μη με ψάχνετε σήμερα ούτε αύριο / Έφυγα μακριά από μένα», μονολογούσε καθώς ζωγράφιζε τον «Ήλιο του Πόρου». Ακόμη και η ροδιά είναι η αποκάλυψη ενός μεγάλου μυστηρίου. Η Αμαρυλλίς Ν. Δραγούμη, η οποία φιλοξενούσε τον Σαγκάλ στην έπαυλη «Γαλήνη», αναπολούσε, μερικούς μήνες μετά μέσα στην καρδιά του χειμώνα, τις ημέρες του Πόρου και έγραφε στο «Βήμα»: «Ξαφνικά πάνω από ένα χαμηλό άσπρο τοίχο σταμάτησε και μ’ έπιασε από τους ώμους.
• Τι είναι αυτό;
• Αυτό είναι ροδιά. Το δένδρο της ροδιάς.
• Ροδιά; Ροδιά; Πως; Ροδιά;
• Ροδιά με ρόδια απάνω.
• Υπάρχει λοιπόν ένα τέτοιο δέντρο στον κόσμο κι εγώ δεν το ξέρω; Ω κυρία μου, τι ομορφιά!»
Οι σπουδαίοι καλλιτέχνες έχουν το προνόμιο να ανακαλύπτουν (κι αν δεν υπάρχει να δημιουργούν) την ομορφιά παντού. Τρία φλογάτα ρόδια στο πανέρι στο πρεβάζι του μεγάλου παράθυρου της έπαυλης «Γαλήνη» παρέα με άγουρα λεμόνια, ίσως, πράσινα, για να μην διασκεδάσουν με το κίτρινο χρώμα τους τα ώριμα το χρυσό λειψό φεγγάρι επάνω από την πολιτεία του Πόρου που ήδη έχει βυθιστεί στη νυχτερινή ησυχία, ανάμεσα στα σκουρόχρωμα βουνά και τη θάλασσα.
Η θάλασσα του Πόρου, συνήθως γαλήνια, δίνει τον ρυθμό. Ήρεμο ρυθμό, όπως το σχέδιο του Σαγκάλ με σινική μελάνι και χρώματα, το ειδυλλιακό ακρογιάλι με τα δένδρα, τους λόφους και τη βάρκα που ταξιδεύει σχίζοντας την ησυχία. Ή καλύτερα αυτή η αδιάκοπη κίνηση των μικρών πλεούμενων στους διαύλους του Πόρου, ήπια σε σχέση με τον θόρυβο των σύγχρονων ταχύπλοων και των ιπτάμενων δελφινιών, είναι που δίνει το ρυθμό και σχεδιάζει με υγρά αυλάκια τις διαδρομές στο νησί.
Επάνω σε ένα τέτοιο χάρτη η Αμαρυλλίς Δραγούμη κρατά με το ένα χέρι τη λαγουδέρα της βάρκας και με το άλλο τη συρτή, καθώς ρίχνει κρυφές ματιές στον Σαγκάλ που «έπαιρνε σημειώσεις» στο μπλοκ του στο σούρουπο: «Το μολύβι λες κουνούσε μια μαγική δύναμη. Πρόσωπα στρογγυλά ανθρώπινα, κορυφογραμμές, βράχια με εφιαλτικά σχήματα, πέτρες, δέντρα γυρτά από τον άνεμο. Σπηλιές. Ψάρια, ψάρια…»
Τα ασημένια αφρόψαρα είναι εμβληματικά της ατμόσφαιρας του Πόρου, την οποία περιγράφουν έτσι όπως εμφανίζονται κάθε μέρα εκτεθειμένα στην παραδοσιακή ιχθυαγορά της νεοκλασικής πολιτείας. Αν μάλιστα συνδυαστούν στην πρωταρχική ολόφρεσκη, φυσική μορφή του, με τη λιγότερο δυνατή επεξεργασία, με το επίσης εμβληματικό του τοπίου λεμόνι, τότε, αισθανόμαστε και τη χαρακτηριστική γεύση του νησιού. Όπως ο σχεδόν ποιητικός γαύρος, ψημένος στο χυμό του λεμονιού, συνδυασμένος με καρέ και μπαστουνάκια κηπευτικών (όπως πιπεριά Φλωρίνης και κολοκυθάκι), αρτυμένος με ελαιόλαδο και διανθισμένος με φύλλα δυόσμου, που φέρνει ο Ανδρέας στο τραπέζι του «Άσπρου Γάτου», στην εξέδρα της ακρογιαλιάς της Πέρλας, που προχωρεί μέσα στη θάλασσα, δίπλα στη «Γαλήνη», με έντονες μνήμες από τους επιφανείς φιλοξενούμενους στην έπαυλη.
Βρισκόμαστε στην Καλαβρία, στο μεγάλο κομμάτι του νησιού του Πόρου, έχοντας απέναντι το μικρότερο, τη Σφαιρία, με την γοητευτική πολιτεία να καθρεφτίζεται στη γαλήνη. Ο Ανδρέας ετυμολογεί το τοπωνύμιο Καλαβρία από την καλή αύρα, καθώς εδώ πνέει πάντα θετική ενέργεια, ακόμη και στο φαγητό. Αυτή η θετική αύρα σιγοντάρει την υπομονή που χρειάζεται ο ταπεινός γαύρος να γίνει έδεσμα, ένα μικρό θαύμα που συμβαίνει τακτικά στην παραδοσιακή μαγειρική. Πλένεται, καθαρίζεται, ξεκοκαλίζεται και μένει στο σκεύος σκεπασμένα με ελαιόλαδο (αν βάλετε άλλο θα πικρίσει) και λεμόνι (ένα μέρος λάδι, δύο χυμό λεμονιού) έξι ώρες για να «ψηθεί» καλά, αλατισμένος συγκρατημένα με χοντρό αλάτι. Έτσι, μέσα στο λάδι και το λεμόνι μπορεί να διατηρηθεί έως και μία εβδομάδα στο ψυγείο.
Και μετά το σκηνικό των γεύσεων του Πόρου μεταφέρεται στην προκυμαία της πολιτείας απέναντι από τον Γαλατά, στην Πούντα, την παλιά γειτονιά των ψαράδων, που έχει διατηρήσει ακόμη τη χάρη των ατόφιων θαλασσινών. Στην «Primasera» ο Τάσος μας αποκαλύπτει τις δικές του μικρές «ζωγραφιές»: Ζαργάνα σασίμι, σκουμπρί καπνιστό με φακές σαλάτα, καρπάτσιο τόνου, μαριναρισμένο και ελαφρώς ψημένο μπαρμπούνι, πατατοσαλάτα με καπνιστή ρέγκα, λακέρδα σπιτική με κάπαρη και κρεμμύδι, μαριναρισμένος γαύρος με ψητό σκόρδο, γαριδάκι της ανεμότρατας τηγανιτό, σαρδέλα σχάρας με λαδολέμονο και φρέσκια ρίγανη, σκορπιός ψητός.
Και, βέβαια, μέχρι να φτάσεις στην Πούντα, σε όλη τη διαδρομή στη μακρόσυρτη προκυμαία με τις νεοκλασικές προσόψεις, τα πλοκάμια των χταποδιών που επί ώρες χάιδεψε πριν ο ήλιος, επιδίδονται, λες, σε ένα έσχατο λίκνισμα επάνω στις φουφούδες με τα αναμμένα κάρβουνα, σκορπώντας στον αγέρα την ορεκτική ευωδιά που πάντα χαρακτηρίζει αυτόν τον περίπατο ως βασικό συστατικό της ατμόσφαιράς του. Αν αναζητήσουμε (αν και δεν χρειάζεται γιατί μας τυλίγει απροσκάλεστη) τη μυρωδιά της προκυμαίας που στιγμές-στιγμές υπερισχύει ακόμη και εκείνης της θάλασσας, θα είναι αυτή του ψημένου στα κάρβουνα χταποδιού.
Αλλά ο Πόρος έχει και εσωτερική ζωή. Στο Ασκέλι η Οδύσσεια της Κατερίνας άραξε στην ευρύχωρη κουζίνα του συγκροτήματος διαμερισμάτων όπου μυεί τους επισκέπτες στα μυστικά της παραδοσιακής κουζίνας, σε έναν ακόμη παραστατικό συσχετισμό των ψαριών με τα λεμόνια από τα λεμονοδάση της απέναντι ακτής, παρουσιάζοντας σαρδέλες λεμονάτες τυλιγμένες σε αμπελόφυλλα ή και κουλουράκια λεμονιού. Όμως, εμείς σταθήκαμε σε μια απλή εκδοχή της σουπιάς, καθώς μπήκε τεμαχισμένη στο τηγάνι, τσιγαρίστηκε στο πλούσιο ελαιόλαδο, σβήστηκε με κρασί και διανθίστηκε με φρέσκο κρεμμυδάκι και μάραθο. Μετά είναι θέμα επιλογής. Η σουπιά, λέει η Κατερίνα, πρέπει να μείνει στο τηγάνι ή τρία λεπτά ή τριάντα. Βέβαια, κάποια στιγμή, έρχεται και ο απαραίτητος χυμός του λεμονιού.
Και τα στενά του Πόρου κρύβουν εκπλήξεις. Κι όχι μόνο καλλιτεχνικές – όπως η περικαλλής εκκλησιά με τις τοιχογραφίες του Κωνσταντίνου Παρθένη στον μητροπολιτικό ναό του Αγίου Γεωργίου ή το εκκλησάκι με τη αγιογράφηση του Σπύρου Βασιλείου στο εκκλησάκι του αρχοντικού Διαμαντόπουλου πάνω από το Λιμανάκι της Αγάπης – αλλά και γλυκά αισθησιακές, όπως τα φημισμένα αμυγδαλωτά. Το εργαστήριο του Δαγκλή είναι πάντα εκεί για να αντιστέκεται με την ποιότητά του στο χρόνο, συντηρώντας την πιο γλυκιά παράδοση του Πόρου. Είναι και εδώ μια ζαχαρωτή υπενθύμιση του τόπου, την οποία μπορείς να πάρεις μαζί σου για να επιμηκύνει τη ζωντανή διάρκεια των αναμνήσεων από το ταξίδι σου, μικρή γεύση της απέραντης Μεσογειακής ευτυχίας, από τόπους, που, κατά τον Στρατή Ελευθεριάδη (ο οποίος σύστησε στον Μαρκ Σαγκάλ την Ελλάδα), «η γη αφήνει ελεύθερο τον ουρανό να κάνει ό,τι θέλει» και την πάντα ανήσυχη θάλασσα, ακόμη κι αν ήρεμη όπως του Πόρου, βεβαίως.
Ο Νίκος Γ. Μαστροπαύλος είναι δημοσιογράφος, δημιουργός της eudemonia.gr, ιστοσελίδας αφιερωμένης στον πολιτισμό των καθημερινών απολαύσεων στην Ελλάδα και στην Κύπρο.
Διαβάστε ακόμα:
Kαλοκαίρι στη Λέσβο με άρωμα γλυκάνισου -Συνταγές από τους ντόπιους και φημισμένο ούζο
