Πόσα διαφορετικά πρόσωπα μπορεί να έχει ένας τόπος; Στην περίπτωση της Κρήτης, πολλά. Το βεβαιώνουν δεκάδες περιηγητές που επισκέφτηκαν το νησί στους περασμένους αιώνες και μπήκαν στον κόπο να καταγράψουν τις εντυπώσεις τους.
Το επιβεβαιώνουν έγκριτοι ερευνητές κι ακόμα πιο έγκριτοι δημοσιογράφοι, που καθένας τους περιγράφει μια Κρήτη αλλιώτικη. Κάπως σαν τις εικόνες που αλλάζουν έκφραση κάθε φορά που αλλάζεις οπτική γωνία. Από το βορρά στο νότο, από τα παράλια στην ενδοχώρα, από τους κοσμοπολίτες ξενοδόχους στους σκληροτράχηλους κτηνοτρόφους, από τους παλιούς αστούς των Χανίων μέχρι το «νέο χρήμα» του Ηρακλείου, το νησί είναι γεμάτο αντιθέσεις και συχνά αντιφάσεις, σε όλα τα επίπεδα. Όμως φαντάζομαι, πως αυτή είναι η γοητεία του κι ο λόγος που το ερωτεύεσαι.
Από τούτο τον κανόνα φυσικά, δε θα μπορούσε να ξεφύγει το κρασί, ένα προϊόν στενά δεμένο με την κουλτούρα αλλά κυρίως με την καθημερινότητα των κατοίκων. Τόσο δεμένο που πιστεύω ότι αν υπήρχαν μετρήσεις για την κατά κεφαλή κατανάλωση κρασιού ανά γεωγραφικό διαμέρισμα, οι Κρητικοί θα ήταν σίγουρα πρωταθλητές Ελλάδος και με διαφορά. Πολλά πρόσωπα κι εδώ, λοιπόν. Από τα θερμά, αλκοολικά πορτοκαλόχρωμα κόκκινα, με τους οξειδωτικούς χαρακτήρες, που εκφράζουν την παραδοσιακή γεύση, όπως τουλάχιστον διαμορφώθηκε τα τελευταία 100 χρόνια, μέχρι τις τεχνολογικά άρτιες, κοσμοπολίτικες εκφράσεις των σύγχρονων οινοποιών, που ενθουσιάζουν τους οινοκριτικούς, οι παραλλαγές είναι, αναπόφευκτα, πολλές. Τα σχεδόν 4.000 χρόνια αδιάλειπτης παρουσίας οιναμπέλων αλλά και το ιδιαίτερο ανάγλυφο του εδάφους που επηρέασε όχι μόνο την οικονομική αλλά και την κοινωνική εξέλιξη των επιμέρους περιοχών, συνιστούν δυο προφανείς λόγους.
Η πολυκύμαντη ιστορία της Κρήτης αποτυπώνεται και στη διαδρομή των κρασιών της, με κορυφαία ίσως στιγμή τους, την περίοδο της Ενετικής κυριαρχίας, η οποία ξεπέρασε τα 400 χρόνια, από τις αρχές του 13ου μέχρι τα μέσα του 17ου αιώνα. Φυσικά χάρη στην παραγωγή του Μαλβαζία, του διασημότερου κρασιού της εποχής, που το εμπόριό του βρισκόταν στα χέρια των Βενετσιάνων. Για την καταγωγή, τη μέθοδο παραγωγής, την ποικιλιακή σύνθεση και τα χαρακτηριστικά του, έχουν διατυπωθεί και εξακολουθούν να διατυπώνονται διαφορετικές υποθέσεις. Η ουσία είναι πάντως ότι η Κρήτη αποτέλεσε το μεγαλύτερο κέντρο παραγωγής αυτού του τύπου κρασιού, που ίσως «αντανακλάσεις» του να βρίσκουμε ακόμα στα πιο παραδοσιακά τμήματα του αμπελώνα της.
Η οθωμανική κατάκτηση, περιόρισε την παραγωγή κρασιού στα όρια των μοναστηριών και της χωρικής οινοποίησης, διαμορφώνοντας συνήθειες και πρακτικές που σ’ ένα βαθμό επιβιώνουν μέχρι σήμερα. Δεν ξέρω αν υπάρχει άλλη περιοχή της Ελλάδας, με τόσους πολλούς μικροϊδιοκτήτες αμπελώνων και ερασιτέχνες οινοποιούς, που όλοι είναι περήφανοι και βέβαιοι για την «αγνότητα» και ανεπανάληπτη ποιότητα του προϊόντος τους. Τόσο, που συχνά βρίσκεσαι στο δίλημμα: Να χάσω ένα φίλο ή να έχω χαλασμένο στομάχι την άλλη μέρα;
Όμως, τα πράγματα αλλάζουν με εντυπωσιακά γρήγορους ρυθμούς. Ήδη μέσα στην τελευταία εικοσαετία τα σύγχρονα, οργανωμένα οινοποιεία έχουν πολλαπλασιαστεί, πλησιάζοντας πλέον τα 100, με τα 10-15 από αυτά να αποτελούν τις ατμομηχανές, που καλούνται να σύρουν το υπόλοιπο τραίνο. Ένα τραίνο «φορτωμένο» με πολλές χιλιάδες τόνους κρασιού, που έρχονται από κάπου 80.000 στρέμματα οινάμπελων -χωρίς να υπολογίζουμε την τριπλής χρήσης Σουλτανίνα– με κέντρο την ενδοχώρα του Ηρακλείου, αλλά απλωμένα σε ολόκληρη την Κρήτη.
Οι ποικιλίες
Παρότι οι αμπελογράφοι του 19ου αιώνα καταγράφουν έως και 72 ποικιλίες σταφυλιού στον κρητικό αμπελώνα, βέβαια όχι όλες διαφορετικές μεταξύ τους, ούτε όλες οινοποιήσιμες, σήμερα λιγότερες από 10 καταλαμβάνουν υπολογίσιμες εκτάσεις, ενώ ανάλογος αριθμός κοσμοπολίτικων ποικιλιών έχουν αξιόλογη παρουσία.
Ανάμεσά τους, την πρώτη θέση κατέχει μέχρι στιγμής το ερυθρό Λιάτικο, μια αρχαία ποικιλία που οφείλει το όνομά της στην πρωιμότητα της (Ιουλιάτικο>Λιάτικο) και δίνει κρασιά υψηλόβαθμα, αλλά συχνά με ασταθές χρώμα. Ακολουθούν οι ερυθρές Κοτσιφάλι και Ρωμαίικο –τούτη η δεύτερη καλλιεργείται σχεδόν αποκλειστικά στα Χανιά- και η λευκή Βηλάνα, παλιά ποικιλία, που όπως υπαινίσσεται η ονομασία της (από το βενετσιάνικο villano = τραχύς, χοντροκομμένος) δεν έχαιρε ιδιαίτερης εκτίμησης, αν και τώρα πια κυκλοφορούν πολύ καλοφτιαγμένα δείγματά της. Κι ακόμα, η ερυθρή Τσαρδάνα, συγγενής του Ρωμαίικου, που την συναντάμε μόνο στη Δυτική Κρήτη, το επίσης ερυθρό Μαντηλάρι και οι λευκές Θραψαθήρι, Βιδιανό (η καινούργια βεντέτα του κρητικού αμπελώνα, που ήδη ξεκίνησε «καριέρα και εκτός νησιού) και το λευκό μικρόρογο Μοσχάτο, με τους τοπικούς κλώνους της Σπίνας και της Μάζας. Στις κοσμοπολίτικες ποικιλίες σταφυλιού πρωταγωνιστούν, λογικά, οι μεσογειακές κόκκινες Syrah και Grenache, αλλά και η πανταχού παρούσα Cabernet Sauvignon.
Στους αμπελώνες και τα οινοποιεία
Πρακτικά, σε όποιο σημείο της Κρήτης κι αν βρεθεί κανείς –με ελάχιστες εξαιρέσεις- θα υπάρχει κοντά ένα οινοποιείο που αξίζει να επισκεφθεί και να δοκιμάσει τα κρασιά του. Ιδανικά βέβαια, αν θέλει να γνωρίσει όλες τις αμπελουργικές ζώνες του νησιού, θα χρειαστεί να οδηγήσει περίπου 300 χιλιόμετρα στον Βόρειο Οδικό Άξονα, από την Κίσσαμο στα δυτικά μέχρι την Σητεία στα ανατολικά, κάνοντας και αρκετές κάθετες παρεκβάσεις προς νότο, ειδικά στην περιοχή του Ηρακλείου. Διαφορετικά, αρκεί να συνεχίσει το διάβασμα.
Χανιά
Οι αμπελώνες της Περιφερειακής Ενότητας (παλιότερα τη λέγαμε νομό) Χανίων, ξεπερνούν τα 15.000 στρέμματα και απλώνονται κυρίως κατά μήκος της βόρειας ακτής, με τους καλύτερους απ’ αυτούς να βρίσκονται στις βορινές πλαγιές των Λευκών Ορέων. Σε ποσοστό περίπου 80% τους καλύπτονται από το Ρωμαίικο, μια ντόπια ποικιλία σταφυλιού, με πολλούς κλώνους, παραγωγική, υψηλόβαθμη, με φτωχό χρωματικό δυναμικό, που αποτελεί τη βάση για τον δημοφιλέστατο, σε τοπικό επίπεδο, Μαρουβά. Αν βρει κανείς πραγματικό Μαρουβά, όχι απ’ αυτούς που πουλάνε σε πλαστικά μπουκάλια του νερού, αξίζει να τον δοκιμάσει, έστω για την εμπειρία. Πρόκειται για ένα ιδιαίτερο κόκκινο κρασί, υψηλόβαθμο, με έντονα οξειδωτικό χαρακτήρα και αρώματα που παραπέμπουν ακόμα και σε κονιάκ. Η διαδικασία παλαίωσής του θυμίζει μια πρώιμη μορφή του συστήματος solera, που χρησιμοποιείται για το ισπανικό sherry. Ο νομός διαθέτει μόνο δύο Προστατευόμενες Γεωγραφικές Ενδείξεις (ΠΓΕ), τις Χανιά και Κίσσαμος.
Από τα οινοποιεία του ξεχωρίζουμε:
Το Κτήμα Μανουσάκη, που βρίσκεταιστο χωριό Βατόλακκος, στο δρόμο για το οροπέδιο του Ομαλού, καμιά 15αριά χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της πόλης των Χανίων. Εδώ ο Θόδωρος Μανουσάκης, κρητικός της Αμερικής, παθιασμένος με τον τόπο καταγωγής του, «έστησε» με τη βοήθεια Γάλλων ειδικών, εδαφολόγων και αμπελολόγων, έναν από τους ωραιότερους αμπελώνες της Κρήτης. Σε υψόμετρα από 350 έως 600 μέτρα φυτεύτηκαν οι «νότιες» κόκκινες ποικιλίες Syrah, Grenache Rouge και Mourvèdre, μαζί με την λευκή Roussanne και με την οινολογική φροντίδα των Κωστή και Γιάννη Γαλάνη, δίνουν κρασιά με ισχυρή προσωπικότητα και υψηλή ποιότητα. Το ολοκαίνουργιο και πολύ όμορφο οινοποιείο είναι επισκέψιμο και την ευθύνη του έχει η Αλεξάνδρα Μανουσάκη.
Επισκέψιμο, επίσης, είναι και το οινοποιείο Ανώσκελη της γνωστής επιχειρηματικής οικογένειας Μαμιδάκη, που βρίσκεται στο ομώνυμο χωριό, στη διαδρομή προς Παλιόχωρα, λίγο έξω από τις Βουκολιές. Προτείνει μια μικρή συλλογή καλοφτιαγμένων κρασιών από τον ιδιόκτητο αμπελώνα τους, με βάση ελληνικές και κοσμοπολίτικες ποικιλίες.
Όμως, λίγο πριν τις Βουκολιές, στα Ποντικιανά, μας περιμένουν το οινοποιείο και οι Αμπελώνες Καραβιτάκη. Δημιούργημα του έμπειρου οινολόγου Μανώλη Καραβιτάκη, που πλέον έχει παραδώσει τα ηνία στον γιό του Νίκο, προσφέρει μια αξιόπιστη σειρά προϊόντων, που στηρίζονται κυρίως στις πολυταξιδεμένες ποικιλίες σταφυλιού, τις οποίες καλλιεργεί τόσο στους ιδιόκτητους όσο και σε συνεργαζόμενους αμπελώνες.
Καλή δουλειά κάνει η οικογένεια του Ανδρέα Ντουράκη, στο επισκέψιμο οινοποιείο τους που βρίσκεται στον Αλίκαμπο, στο δρόμο για τα Σφακιά, ενώ μια επίσκεψη αξίζει το Μοναστήρι της Αγίας Τριάδας των Τζαγκαρόλων, στο Ακρωτήρι Χανίων, που προτείνει πιο παραδοσιακές εκδοχές κρασιών, ακόμα κι όταν προέρχονται από διεθνείς ποικιλίες. Δυσεύρετες, αλλά εξαιρετικά ενδιαφέρουσες, είναι οι ετικέτες του μικρού οινοποιείου Ενδοχώρα, στο Αποκόρωνα.
Ρέθυμνο
Παρότι, σύμφωνα με ανεπίσημες εκτιμήσεις, στο νομό υπάρχουν πάνω από 3.500 κάτοχοι αμπελιών, ελάχιστοι από αυτούς διαθέτουν περισσότερα από 5 στρέμματα. Έτσι τα πάνω από 12.000 στρέμματα που βρίσκονται διάσπαρτα από το βορρά ως το νότο, χρησιμοποιούνται κυρίως στη χωρική οινοποίηση και φυσικά στην παραγωγή τσικουδιάς. Σοβαρές προσδοκίες για το μέλλον δημιουργούν το οινοποιείο της οικογένειας Κλάδου, στη Σκεπαστή Μυλοποτάμου, που πέρασε πλέον στην επόμενη γενιά και τα ολοκαίνουργια της οικογένειας Κουρκουλού στις Πρασσές Αμαρίου και των Μαλίχιν-Χρυσού, στις Μέλαμπες Αγίου Βασιλείου. Από το 2011, έχει αναγνωρισθεί η Ρέθυμνο Π.Γ.Ε., που πρακτικά καλύπτει όλους τους αμπελώνες του νομού.
Ηράκλειο
Δεν θα ήταν καθόλου υπερβολή αν λέγαμε πως εδώ χτυπάει η οινική καρδιά της Κρήτης, καθώς υπολογίζεται ότι οι αμπελώνες που βρίσκονται μέσα στα όρια του νομού μπορεί να πλησιάζουν τα 40.000 στρέμματα. Και μιλάμε φυσικά για οινάμπελα, γιατί αν υπολογίσουμε την τριπλής χρήσης Σουλτανίνα (οινοποίηση-σταφίδα-επιτραπέζιο) τότε οι εκτάσεις πολλαπλασιάζονται. Δεν είναι, όμως, μόνο η μεγάλη έκταση των αμπελώνων, ούτε οι πέντε Προστατευόμενες Ονομασίες Προέλευσης (ΠΟΠ), που έχουν αναγνωρισθεί στο νομό και πρακτικά καλύπτουν τη μεγαλύτερη έκτασή του, από τις βόρειες μέχρι τις νότιες ακτές. Πάνω απ’ όλα είναι η καινούργια γενιά ιδιωτών οινοπαραγωγών, που επένδυσαν σε αμπελώνες και εγκαταστάσεις, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για την παραγωγή κρασιών υψηλής ποιότητας.
Στην Π.Ε. Ηρακλείου έχουν αναγνωρισθεί 5 Προστατευόμενες Ονομασίες Προέλευσης, οι Αρχάνες ΠΟΠ (μόνο κόκκινα ξηρά κρασιά από Κοτσιφάλι και Μαντηλάρι), Πεζά ΠΟΠ (λευκά ξηρά από Βηλάνα και κόκκινα ξηρά από Κοτσιφάλι και Μαντηλάρι), Δαφνές ΠΟΠ, (κόκκινα ξηρά κρασιά από Λιάτικο με προσθήκη έως 20% Μαντηλάρι, κόκκινα γλυκά κρασιά από Λιάτικο), Χάνδακας-Candia ΠΟΠ (αναγνωρίσθηκε μόλις το 2011 και γεωγραφικά επικαλύπτει τις άλλες τρεις. Λευκά ξηρά κρασιά με βάση την ποικιλία Βηλάνα, με προαιρετική συμμετοχή των ποικιλιών Βιδιανό, Ασύρτικο, Αθήρι και Θραψαθήρι, μέχρι ποσοστό 15%, όσο και κόκκινα ξηρά, από συνοινοποίηση των ποικιλιών Κοτσιφάλι-Μανδηλάρι, σε αναλογία 70/30) καιτέλος, Malvasia Χάνδακας-Candia ΠΟΠ (διάφοροι τύποι γλυκών κρασιών, από λευκές κυρίως ποικιλίες, παραπέμποντας φυσικά στον παλιό Μαλβαζία). Παρά ταύτα οι περισσότεροι οινοποιοί χρησιμοποιούν κυρίως την Γεωγραφική Ένδειξη Κρήτη, που αφήνει μεγαλύτερα περιθώρια συνθέσεων και πειραματισμών, εκτός ότι είναι ασύγκριτα πιο αναγνωρίσιμη.
Αν όλα τούτα φαίνονται υπερβολικά περίπλοκα κρατήστε μόνο πως η Βηλάνα, στις καλύτερες εκφράσεις της, δίνει λευκά με λεπτά αρώματα και ευχάριστη οξύτητα, το ανερχόμενο Βιδιανό, που δεν λείπει πλέον από τη συλλογή κανενός «καθώς πρέπει» οινοποιείου, λευκά με όγκο, αλκοόλη και εκφραστική μύτη, το Κοτσιφάλι αρωματικά, θερμά και μαλακά κόκκινα, το Μαντηλάρι -η γνωστή αιγαιοπελαγίτικη Μανδηλαριά- χαρακτηρίζεται από τις σφιχτές τανίνες και το πλούσιο χρώμα, ενώ τέλος το Λιάτικο μας δίνει υψηλόβαθμα, ανοιχτόχρωμα, σχεδόν πορτοκαλί στις πιο παραδοσιακές οινοποιήσεις, κρασιά, με καλό αρωματικό δυναμικό και πολύ ήπιες τανίνες.
Περισσότερα από 40 οινοποιεία δραστηριοποιούνται στην περιοχή, προσφέροντας μια τεράστια επιλογή σε ποιότητες, τιμές και χαρακτήρες. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουμε:
Το επισκέψιμο οινοποιείο Δουλουφάκη, στις Δαφνές, που απέχει λιγότερα από 20 χλμ. από την πόλη του Ηρακλείου, με νότια κατεύθυνση. Ο οινολόγος Νίκος Δουλουφάκης, συνεχίζει την αμπελουργική και οινοποιητική παράδοση της οικογένειάς του, δουλεύοντας τόσο με διεθνείς όσο και με τις παραδοσιακές ποικιλίες της περιοχής Δεν θα παραλείψουμε να δοκιμάσουμε τον λευκό Δάφνιο, ένα από τα ωραιότερα δείγματα Βιδιανού δεξαμενής, αλλά και το κόκκινο αδελφάκι του, που τιμά την Δαφνές ΠΟΠ. Ούτε βέβαια το δίδυμο του Άσπρου Λαγού, στην λευκή, από Βιδιανό σε βαρέλι και την κόκκινη εκδοχή του, από Cabernet Sauvignon.
Ελάχιστα χιλιόμετρα μακρύτερα, στο μικρό χωριό Σίβα, το οινοποιείο της οικογένειας Δασκαλάκη, υποδέχεται τους επισκέπτες του, με μια αξιοπρόσεκτη συλλογή κρασιών, από ντόπιες και διεθνείς ποικιλίες, που καλλιεργούνται κυρίως στους ιδιόκτητους αμπελώνες τους.
Στο οινοποιείο των αδελφών Διαμαντάκη στους Κάτω Ασίτες, απολαμβάνουμε τη ζεστή φιλοξενία, δοκιμάζοντας το εξαιρετικό Βιδιανό, την λευκή και την κόκκινη Διαμαντόπετρα και την οικονομική σειρά Prinos. Μας γοητεύει το ερυθρό Πετάλι, ένα από τα πιο απολαυστικά δείγματα ξηρού Λιάτικου.
Στο Βενεράτο, το οινοποιείο Ιδαία και ο οινολόγος Βασίλης Λαδερός, προτείνουν μια 12κάδα ετικετών που περιλαμβάνει την πολύ όμορφη Βηλάνα, το νόστιμο Βιδιανό και ένα γοητευτικό γλυκό Λιάτικο.
Στον επαρχιακό δρόμο προς Μοίρες, συναντάμε το χωριό Πλουτή και το κτήμα Ζαχαριουδάκη. Ένας αμπελώνας 200 στρεμμάτων, φυτεμένος σε «πεζούλες» στις απότομες πλαγιές ενός λόφου, περιβάλλει το σύγχρονο οινοποιείο, με τους εξαιρετικούς χώρους φιλοξενίας. Από τις ετικέτες του ξεχωρίζουμε το Βιδιανό, αλλά και την πολύπλοκη Ορθή Πέτρα Reserve.
Το νοτιότερο οινοποιείο της Ευρώπης βρίσκεται στα Καστελιανά, στις βόρειες απολήξεις των Αστερουσίων. Εδώ, τα αδέλφια Στραταριδάκη, γεωπόνοι κι οι δυο, αξιοποιώντας τη γνώση τους και την παραγωγή του οικογενειακού αμπελώνα, προτείνουν μια πολύ καλοφτιαγμένη συλλογή κρασιών απ’ όπου ξεχωρίζουμε το αρωματικό, ξηρό, λευκό Μοσχάτο Σπίνας, τον κόκκινο Ιχνηλάτη από Cabernet Sauvignon-Κοτσιφάλι και βέβαια το πληθωρικό κόκκινο Barbatus.
Το Κτήμα Φανταξομέτοχο της εταιρείας Μπουτάρης Οινοποιητική, στο Σκαλάνι, λίγα χιλιόμετρα έξω από την πόλη του Ηρακλείου προσφέρει μια ολοκληρωμένη οινοτουριστική εμπειρία, ακόμα και με δυνατότητα διαμονής. Το εντυπωσιακό επισκέψιμο οινοποιείο, που περιβάλλεται από 70 στρέμματα αμπελώνων υποστηρίζει την παραγωγή των δημοφιλών Κρητικών Τοπικών της εταιρείας, αλλά υπογράφει επίσης το πολύ καλό ζευγάρι Scalarea σε λευκό και κόκκινο, καθώς και το κόκκινο γλυκό Ιουλιάτικο.
Το όνομα του οινοποιείου Λυραράκη, στο Αλάγνι, έχει συνδεθεί με την προσπάθεια διάσωσης και ανάδειξης των ξεχασμένων ποικιλιών του κρητικού αμπελώνα. Αν μη τι άλλο του χρωστάμε το Πλυτό και το Δαφνί. Αγαπάμε ιδιαίτερα τη σειρά των μονοποικιλιακών κρασιών του, για τον τρόπο που αναδεικνύει τα χαρακτηριστικά της κάθε ποικιλίας, αλλά και του κάθε αμπελοτοπιού. Αν δοκιμάσετε το λευκό Θραψαθήρι για παράδειγμα θα με καταλάβετε!
Τέλος, να μην παραλείψουμε την πολύ ωραία δουλειά του Νίκου Γαβαλά, στο Βοριά Μονοφατσίου και των αδελφών Μαραγκάκη στα Σταυράκια Ηρακλείου. Ξεχωρίζουμε την άψογη λευκή Βηλάνα και τον ζωηρό, κόκκινο Έφηβο του πρώτου, αλλά και το ζευγάρι 8η Τέχνη των δεύτερων.
Λασίθι
Οι αμπελώνες, κάπου 11.000 στρέμματα, βρίσκονται συγκεντρωμένοι στο ανατολικότερο τμήμα του νομού, στην επαρχία Σητείας, που σχεδόν ολόκληρη καλύπτεται από την ομώνυμη Προστατευόμενη Ονομασία Προέλευσης. Το Λιάτικο, που πιθανόν κατάγεται από εδώ, αποτελεί τη ραχοκοκαλιά του ξηρού κόκκινου Σητεία ΠΟΠ, με προσθήκη έως 20% Μανδηλαριάς, ενώ η Βηλάνα αντίστοιχα του λευκού, με προσθήκη έως 30% της ποικιλίας Θραψαθήρι. Για τα κόκκινα γλυκά μπορεί να χρησιμοποιηθεί μόνο Λιάτικο, ενώ για την Ονομασία Malvasia Σητείας, η νομοθεσία είναι ίδια με αυτή του Χάνδακα. Η Μονή Τοπλού, στο δρόμο για το Βάι όσο και το οινοποιείο Οικονόμου, στο οροπέδιο της Ζήρου, αποτελούν τις μόνες ενδιαφέρουσες και αναγκαίες στάσεις στο νομό. Ειδικά το τελευταίο, χάρη στη σπανιότητα και την ιδιαίτερη προσωπικότητα των δύο κρασιών Σητεία ΠΟΠ -ενός λευκού και ενός κόκκινου- που παράγει, τοποθετείται στην πρωτοπορία των κρητικών οινοποιείων.
