Ζεματίστρες, κατώγια, ξυλόγλυπτα ταβάνια και ευρωπαϊκοί πολυέλαιοι. Βιώσιμη αρχιτεκτονική και περιγράμματα κτηρίων. Ένα συγκλονιστικό αρχοντικό που μετράει ενάμιση αιώνα ζωής, διηγείται την ιστορία του Ζαγορίου, μιλάει για τις μετακινήσεις των Ελλήνων εμπόρων, τις ευρωπαϊκές επιρροές της Ηπείρου, την ιατρική περίθαλψη των αρχών του 20 αιώνα, την ελληνική αστική τάξη και τα οράματά της.
Ο σημερινός κτήτορας, ιδιοκτήτης πέμπτης γενεάς, αρχιτέκτονας Δημήτρης Ιωαννίδης, μιλάει στο travel.gr για τη σχέση του με το Ζαγόρι, την αρχιτεκτονική και το αρχοντικό που περιήλθε στα χέρια του. Οραματίζεται με πείσμα το αύριο ενός σπιτιού–μουσείου και ανοίγει γόνιμο διάλογο με την αρχιτεκτονική μας κληρονομιά. Σε μία επίσκεψη–εμπειρία στο Τσεπέλοβο, μας ανοίγει το αρχοντικό για μία φωτογράφηση με άξονα την ίδια την ιστορία του σπιτιού, μέσα από τα αντικείμενα και τους χώρους του. Εκτός των άλλων, η επίσκεψη στο χώρο που χρησιμοποιείτο ως ιατρείο είναι μία εμπειρία από μόνη της. Ιατρικά εργαλεία της εποχής, εικόνες αλλοτινές, ιστορικά ιατρικά βιβλία και μία σειρά άλλων πραγμάτων σε βάζουν σε μία αλληλουχία εκπλήξεων και ανατροπών.
Ποια είναι τα κυρίαρχα στοιχεία της τοπικής αρχιτεκτονικής τα οποία έχουν ενσωματωθεί στο αρχοντικό;
Όπως όλα τα παραδοσιακά σπίτια της περιοχής, το αρχοντικό έχει κατασκευαστεί με πέτρα και ξύλο. Είναι μία διώροφη κατοικία με κατώγι, αλλά λόγω κατωφέρειας δίνεται η εντύπωση πως πρόκειται για τριώροφο. Ο πρώτος όροφος είναι ο «χειμωνιάτικος» με χαμηλότερο ύψος και μικρότερα ανοίγματα για να ζεσταίνεται πιο εύκολα. Ο δεύτερος είναι ο «καλοκαιρινός», πιο ψηλοτάβανος με πιο μεγάλα ανοίγματα για αερισμό. Το κατώγι βέβαια ήταν παλιά χώρος για τα ζώα και αποθήκευση τροφίμων, ενώ τώρα χρησιμοποιείται ως εκθεσιακός χώρος. Η στέγη είναι καλυμμένη με πλάκα, όπως άλλωστε ορίζει και το διάταγμα Ζαγορίου. Τα κουφώματα είναι ξύλινα, με σιδεριές, χωρίς όμως εσωτερικά παντζούρια, τα λεγόμενα «κανάτια», τα οποία είχαν αφαιρεθεί από παλαιότερες γενιές κτητόρων. Το σπίτι διαθέτει 5 τζάκια.
Το αρχοντικό το περιβάλλει πέτρινος ψηλός τοίχος, στοιχείο προστασίας απαραίτητο για την εποχή που χτίστηκε το σπίτι, λόγω των συχνών επιδρομών από ληστές. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό αποτελεί η λεγόμενη «καταχύστρα» ή «ζεματίστρα», δηλαδή ένα άνοιγμα στον τοίχο πάνω από την κεντρική θύρα του σπιτιού, μέσα από το οποίο έριχναν καυτό νερό στους επίδοξους ληστές. Τέλος, εξαιρετικά σημαντικό και σπάνιο στοιχείο στο σπίτι είναι η ύπαρξη ιατρείου, το οποίο δημιουργήθηκε το 1894, όταν μπήκε γαμπρός στο σπίτι ο Τσεπελοβίτης ιατρός Αναστάσιος Λιάπης, ο οποίος παντρεύτηκε την Αγγελική, μικρότερη κόρη του κτήτορα Φίλιππου Κουσίδη. Το ιατρείο λειτούργησε ως το μοναδικό ιατρείο στην περιοχή για σχεδόν μισό αιώνα. Μέχρι σήμερα διατηρείται αυτούσιο, με τα εργαλεία, τα φάρμακα, και τα βιβλία του.
Υπάρχουν στοιχεία κοσμοπολιτισμού που συναντάμε στο αρχοντικό;
Η αρχιτεκτονική του κτιρίου θα λέγαμε πως ανήκει στο στυλ του αστικού νεοκλασικού σπιτιού και όχι σε τυπικό ζαγορίσιο σπίτι οθωμανικής περιόδου. Στα τέλη του 19ου αιώνα οι επιρροές από την Ευρώπη και τις παραδουνάβιες χώρες ήταν ήδη πολύ εμφανείς τόσο στην αρχιτεκτονική όσο και στα ρούχα, την διακόσμηση και την παιδεία. Η ελευθερία στις μετακινήσεις και στο εμπόριο που απολάμβαναν οι Ζαγορίσιοι επέτρεπαν και ανέπτυσσαν αυτές τις επιρροές. Αυτό ακριβώς το στοιχείο επιθυμούμε να προβάλουμε και να διατηρήσουμε σε αυτό το σπίτι-μουσείο, τον αστικό κοσμοπολίτικο πολιτισμό που υπήρχε στο Ζαγόρι, παράλληλα με την κτηνοτροφία, την αγροτική καλλιέργεια και τα παραδοσιακά επαγγέλματα.
Πείτε μας κάτι για την ιστορία του σπιτιού
Το αρχοντικό αποπερατώθηκε στις 10 Ιουλίου 1876 από ομάδα κτιστών (μπουλούκι) από την Πυρσόγιαννη, όπως μας ενημερώνει επιγραφή στην πρόσοψη. Αρχικός κτήτωρ ήταν ο προπροπάππους μου Φίλιππος Κουσίδης, Τσεπελοβίτης γαιοκτήμονας με εκτάσεις στα Γρεβενά. Με την σύζυγο του Ευφροσύνη απέκτησαν 4 παιδιά, δύο αγόρια και δύο κορίτσια. Το σπίτι πέρασε ως προίκα στην μικρότερη κόρη την Αγγελική, όταν παντρεύτηκε τον ιατρό Αναστάσιο Λιάπη, ο οποίος έφτιαξε το ιατρείο του μέσα στο σπίτι. Από τον γάμο τους απέκτησαν μία κόρη το 1896, την γιαγιά μου Ευφροσύνη (Φρόσω) Λιάπη. Η γιαγιά μου κράτησε το σπίτι ζωντανό ακόμα και μετά τον γάμο της με τον Γιαννιώτη Τυπογράφο Ιωάννη π. Στ. Ιωαννίδη, ζώντας μεταξύ Ιωαννίνων και Τσεπελόβου. Το 1928 γεννήθηκε ο πατέρας μου Σταύρος-Αναστάσιος Ιωαννίδης. Όταν πέθανε η γιαγιά μου το 1986, οι γονείς μου προχώρησαν σε μία μεγάλη και προσεκτική αποκατάσταση του αρχοντικού. Η μητέρα μου, αν και νύφη Αθηναία, αγάπησε το σπίτι και το φρόντισε σαν παιδί της κάτι που συνεχίζει να κάνει ακόμα και σήμερα. Σε μένα πλέον μένει η ευθύνη της διατήρησης του σπιτιού για τις επόμενες γενεές.
H ζωή του σπιτιού συνδέθηκε με κάποια ιστορικά γεγονότα;
Δεν θα έλεγα πως η μακρά πορεία του σπιτιού συνδέεται με κάποιο πολύ σημαντικό ιστορικό γεγονός. Ιστορικό στοιχείο είναι πως κατά την διάρκεια του εμφυλίου στο σπίτι κατοίκησαν αντάρτες, όπως άλλωστε και σε πολλά άλλα σπίτια του Ζαγορίου. Και βέβαια στο σπίτι γεννήθηκε και έζησε η γιαγιά μου Φρόσω Ιωαννίδου (1896-1986) η επονομαζόμενη «Μάνα του Ζαγορίου», τίτλος που τιμητικά της απονεμήθηκε από την Ένωση Ζαγορισίων Αθηνών το 1973, για τον αγώνα της στον πόλεμο του ’40 αλλά και για τις αγαθοεργίες που προσέφερε στον τόπο της.
Με τι συνδέεται η απόφασή σας να γίνετε αρχιτέκτονας; Υπήρξε σύνδεση αυτής της απόφασης με το γεγονός ότι κληρονομήσατε το Αρχοντικό;
Είναι απόλυτη η σύνδεση της επιθυμίας μου να γίνω αρχιτέκτονας και της ύπαρξης αυτού του σπιτιού. Τα βιώματα που μου δημιουργήθηκαν από τα παιδικά μου χρόνια όταν περνούσα τα καλοκαίρια με την γιαγιά μου στο χωριό, αλλά και σε μεγαλύτερη ηλικία όταν γνώρισα όλο το Ζαγόρι, έχουν χαραχτεί μέσα μου. Από τα πρώτα χρόνια των σπουδών μου ήξερα πως θα ασχοληθώ με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική και την πολιτιστική διαχείριση, και αυτό επηρέασε όλες τις επιλογές μου τόσο στον ακαδημαϊκό όσο και επαγγελματικό χώρο. Πλέον θεωρώ, πως για το υπόλοιπο της ζωής μου θα είμαι αφοσιωμένος στον τόπο μου.
Το Αρχοντικό Ιωαννίδη στο Τσεπέλοβο, σε επιβλητική θέση πάνω από την κεντρική πλατεία του χωριού.
Ποιο είναι το πιο έντονο χωρικό σας βίωμα. Μιλήστε μας για ένα χώρο-κτήριο που αισθανθήκατε ότι λειτουργεί καθοριστικά πάνω σας;
Θυμάμαι ακόμα την είσοδο μου στον Ναό της Αναστάσεως στην Ιερουσαλήμ, νιώθω ακόμα έντονα ένα κύμα ενέργειας που με συνεπήρε με το που πάτησα το κατώφλι αυτού του συγκλονιστικού χώρου. Ή την πρώτη φορά που επισκέφθηκα την Neue National Galerie στο Βερολίνο, το τελευταίο έργο του εμβληματικού αρχιτέκτονα του μοντερνισμού Mies van der Rohe, ένα κτίριο που στεγάζει συλλογές μοντέρνας τέχνης και κυριολεκτικά δείχνει να αιωρείται. Αλλά και η θέα του Βίκου από την θέση Οξυά ή από την Μπελόη, μου κόβει την ανάσα κάθε φορά που ανεβαίνω για να την απολαύσω.
Βιώσιμη αρχιτεκτονική και αρχιτεκτονική κληρονομιά στα Ζαγοροχώρια. Πως τοποθετείστε σε αυτό;
Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική είναι από την φύση της βιώσιμη και ενεργειακή. Τα υλικά κατασκευής επιλέγονται ανάμεσα σε αυτά που βρίσκονται διαθέσιμα στην περιοχή του οικισμού, οι τεχνικές κατασκευής βασίζονται την ντόπια γνώση, το πάχος των τοίχων «κρατάει» την ζέστη τον χειμώνα και την δροσιά το καλοκαίρι, η βαριά πλάκα στέγης εξασφαλίζει την μόνωση. Βέβαια όλα αυτά απαιτούν συντήρηση, προσπάθεια και κόστος, πράγματα που δεν διατίθενται σήμερα εύκολα από τους ιδιοκτήτες, ιδίως χωρίς την συμπαράσταση κρατικών φορέων.
Οι σύγχρονες κατασκευές στο Ζαγόρι, όπως και αλλού άλλωστε, είναι σχεδόν στο σύνολο τους από τσιμέντο με επικάλυψη από πέτρα και πλάκα, μία επίφαση «παραδοσιακής» αρχιτεκτονικής με κανένα ενσωματωμένο στοιχείο από την παραδοσιακή γνώση. Δυστυχώς αυτή η πορεία θεωρώ πως είναι μη αναστρέψιμη. Πέρα από τις νέες κατασκευές όμως, η μεγάλη έγνοια και ο αγώνας μας θα πρέπει να είναι στην συντήρηση των παλαιών, με όσο πιο γνήσιο και αυθεντικό τρόπο γίνεται. Το οφείλουμε στην δική μας αλλά και στις επόμενες γενιές, να διασώσουμε και να παραδώσουμε όσο πιο αυτούσιο γίνεται αυτόν τον πλούτο της παράδοσης.
Αν έπρεπε να διασώσετε ένα και μοναδικό στοιχείο της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς των Ζαγοροχωρίων, ποιο θα ήταν αυτό;
Τον σεβασμό στο μέγιστο επιτρεπόμενο ύψος και εμβαδόν στις κατασκευές. Είναι ανεπίτρεπτο να ξεφυτρώνουν κτίρια σε μέγεθος και όγκο που να μην συνάδουν με τον χαρακτήρα της περιοχής. Και βέβαια, τον σεβασμό στα οικιστικά όρια. Το Ζαγόρι έχει καταφέρει μέχρι τώρα να διατηρήσει την δόμηση εντός των οικισμών, παρατηρούμε όμως το τελευταίο διάστημα προσπάθειες επέκτασης των ορίων των οικισμών ακόμα και εις βάρος των ορίων του Εθνικού Πάρκου Βίκου-Αώου και των περιοχών NATURA. Η αλλοίωση του χαρακτήρα του Ζαγορίου θα είναι καταστροφική και μη αναστρέψιμη. Αν επιτρέψουμε την υπερανάπτυξη, θα καταστρέψουμε το συγκριτικό πλεονέκτημα του Ζαγορίου, την αρμονία μεταξύ της φυσικής και δομημένης κληρονομιάς του.
Ποιό είναι το μέλλον του αρχοντικού, πως το βλέπετε να εξελίσσεται στον χρόνο;
Σκοπός της οικογένειας μου είναι το αρχοντικό να συντηρείται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο και να παραμένει πάντοτε ως σπίτι, δηλαδή να μην μετατραπεί ποτέ σε ξενώνα ή να του δοθεί άλλη χρήση. Θέλουμε όμως το σπίτι να είναι επισκέψιμο, σε ανεπίσημη και δωρεάν μορφή, ανήκοντας στο είδος των μουσειακών σπιτιών που συναντάμε πολύ συχνά στο εξωτερικό, δηλαδή να γίνει ένα σπίτι-μουσείο, ένα μουσείο του εαυτού του μέσα από το οποίο να εξιστορείται ένα μέρος από την ιστορία του Ζαγορίου. Αυτό ήδη έχει ξεκινήσει να διαμορφώνεται με εκθεσιακές προθήκες στους χώρους του κατωγιού, με την διακόσμηση όλων των χώρων του αρχοντικού με την γνήσια, αυθεντική επίπλωση -όσο βέβαια αυτό είναι δυνατόν- και την διατήρηση του ιατρείου, αυτούσιου με όλα του τα στοιχεία.
Παράδοση της οικογένειας μου ήταν από παλιά η συλλογή αξιόλογων παλαιών αντικειμένων, αντικείμενα που σήμερα τα ονομάζουμε «αντίκες» αλλά που κάποτε ήταν απλά είδη καθημερινής χρήσης. Τα αντικείμενα εκτίθενται ως συλλογή οικογένειας πέντε γενεών, συλλογή που ελπίζουμε συνεχώς να εμπλουτίζεται.
