Όλο και πιο συχνό φαινόμενο αποτελούν και για την Ελλάδα οι ακραίες καιρικές συνθήκες, μία εξέλιξη που αναμένεται να επηρεάσει την τουριστική δραστηριότητα τα επόμενα χρόνια.
Οι αναμενόμενες αλλαγές στο κλίμα και πως αυτές θα επηρεάσουν τους τουριστικούς προορισμούς της χώρας έχει γίνει αντικείμενο επιστημονικής έρευνας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το παρακάτω άρθρο που είναι μέρος μιας νέας, εκτενούς έρευνας για την κλιματική αλλαγή, που θα δημοσιευτεί από τη διαΝΕΟσις τον Οκτώβριο του 2021. Η έρευνα βασίζεται στην ανάλυση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής σε όλες τις γεωγραφικές περιοχές της ελληνικής επικράτειας. Το άρθρο, σημεία του οποίου αναφέρονται παρακάτω, συνυπογράφουν επιστήμονες με σημαντικό έργο στο αντικείμενο τους, οι οποίοι καταγράφονται στο τέλος του κειμένου.
Στα συμπεράσματα του άρθρου αναφέρεται σχετικά ότι οι απειλές, οι κίνδυνοι και οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στον τουρισμό στη χώρα μας παρουσιάζουν μια σύνθετη εικόνα με σημαντικές διαφοροποιήσεις από περιοχή σε περιοχή ως απόρροια της γεωγραφικής διάσπασης και διαφοροποίησης του χώρου, αλλά και της διαφοροποίησης των τουριστικών περιοχών. Οι επιπτώσεις αφορούν τον τουρισμό όχι μόνο ως προς τις παρεχόμενες εξυπηρετήσεις και σχετικές υποδομές αλλά και ως προς τα βασικά τουριστικά θέλγητρα: τη φύση και τον πολιτισμό. Σε κάποιες περιοχές η άνοδος της θερμοκρασίας και συνεπαγόμενες επιπτώσεις στην άνεση διαβίωσης, στη λειτουργία και ελκυστικότητα ως προς τον τουρισμό μπορεί να είναι επιβαρυντική και σε άλλες υποστηρικτική. Αυτό δεν ισχύει μόνο για τις παράκτιες περιοχές αλλά και για τις ορεινές, όχι μόνο για τους προορισμούς “ήλιου-θάλασσας” αλλά και για τους χειμερινούς. Για παράδειγμα, ορισμένοι προορισμοί με χιονοδρομικά κέντρα στο νότιο μέρος της χώρας μπορεί να χάσουν το πλεονέκτημα αυτό εφόσον μειωθεί η περίοδος χιονοπτώσεων. Όμως θα μπορούσαν να προσελκύσουν άλλου είδους τουρισμό, όπως οικοτουρισμό, φυσιολατρία, κ.ά.
Αντίστοιχα, η αναμενόμενη άνοδος της στάθμης της θάλασσας παρουσιάζει επίσης ενδιαφέρον ειδικής αντιμετώπισης για κάποιες τουριστικές περιοχές, επιπλέον των θεμάτων ανόδου της θερμοκρασίας, καθώς θα απειλήσει βασικά τουριστικά θέλγητρα όπως οι αμμουδιές, αλλά ενδέχεται και να δημιουργήσει, αν και σε περιορισμένο βαθμό, στοιχεία έλξης π.χ. στο δέλτα ποταμών ή σε λιμνοθάλασσες. Επομένως τα θέματα προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή από πλευράς τουρισμού φέρνουν στο προσκήνιο και τις δυνατότητες ανάπτυξης και των ειδικών μορφών τουρισμού (π.χ. οικοτουρισμός, αγροτουρισμός, κλπ.) διευρύνοντας τις δυνατότητες αλλά και τις ευκαιρίες διάχυσης της ανάπτυξης του τουρισμού και σε άλλες περιοχές.
Όλα αυτά επισημαίνουν την ανάγκη εστίασης στα ειδικά προβλήματα και εξειδίκευσης του τρόπου αντιμετώπισης της προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή με βάση τα χαρακτηριστικά του τόπου. Ο έντονος προσανατολισμός ορισμένων περιοχών στον τουρισμό επιβάλλει άμεσα την έγκαιρη επισήμανση, ενημέρωση-ευαισθητοποίηση και κινητοποίηση για την αντιμετώπιση-πρόληψη και προσαρμογή.
Το κύριο διακύβευμα είναι η «έξυπνη προσαρμογή», δηλαδή η αναζήτηση και υλοποίηση των κατάλληλων δράσεων, δηλαδή των προσαρμοσμένων στις ιδιαιτερότητες του κάθε προορισμού (βασικά θέλγητρα, ένταση και είδος τουριστικής ανάπτυξης, αναμενόμενες επιπτώσεις από την κλιματική αλλαγή, κλπ.).
Κλιματικοί δείκτες που επηρεάζουν τον τομέα του τουρισμού
Σε μελέτη που πραγματοποιήθηκε υπό τον συντονισμό του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών για τη διαΝΕΟσις και η οποία θα δημοσιευθεί το επόμενο διάστημα, εξετάζονται κλιματικοί δείκτες που συναρτώνται άμεσα με τον τομέα του τουρισμού και επισημαίνονται περιοχές διαφορετικού επιπέδου τουριστικής ανάπτυξης, στις οποίες οι πιέσεις είναι μεγαλύτερες.
Μέσες κλιματικές συνθήκες
Θερμοκρασία
Η θερμοκρασία αποτελεί έναν σημαντικό παράγοντα τόσο για το περιβάλλον και την εύρυθμη λειτουργία των οικοσυστημάτων, όσο και για τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Όσον αφορά τον τομέα του τουρισμού, ως ένας από τους κρίσιμους παράγοντες θεωρείται η θερμοκρασία των θερινών μηνών. Στην παρούσα μελέτη εξετάζεται η μεταβολή της θερμοκρασίας των θερινών μηνών για τα τρία προβλεπόμενα σενάρια της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC) για χρονικούς ορίζοντες 20ετίας και 40ετίας. Στο αισιόδοξο σενάριο, η αύξηση είναι σχετικά περιορισμένη, όμως η σημαντική άνοδος της θερμοκρασίας που εκτιμάται, σύμφωνα με το ενδιάμεσο και το δυσμενές για τους θερινούς μήνες είναι βέβαιο ότι θα αυξήσει τη θερμική δυσφορία των επισκεπτών και την αδυναμία περάτωσης κάποιων τουριστικών δραστηριοτήτων, επομένως και το επίπεδο του τουριστικού προϊόντος.
Βροχοπτώσεις
Σε μία πρώτη ανάλυση, οι μεταβολές της βροχόπτωσης για το αισιόδοξο κλιματικό σενάριο είναι σχετικά περιορισμένες και αφορούν μέρος της ελληνικής επικράτειας, πλην όμως είναι σημαντικές για τα δυσμενέστερα κλιματικά σενάρια, με μείωση της βροχόπτωσης σε όλη την επικράτεια.
Ακραίες κλιματικές συνθήκες
Μεταβολή του αριθμού των θερμών ημερών (Τmax > 30°C)
Η μεταβολή του αριθμού των θερμών ημερών επηρεάζει άμεσα τον θερινό τουρισμό, αν και σύμφωνα με τα επιλεγέντα κλιματικά σενάρια δεν επιφέρουν ιδιαίτερα δυσμενή αποτελέσματα για το σύνολο της επικράτειας. Οι περιοχές που φαίνεται να επηρεάζονται περισσότερο είναι η Χαλκιδική, τα νησιά του Αργοσαρωνικού, η Κρήτη και μεγάλα νησιά της Δωδεκανήσου.
Μεταβολή των βαθμοημερών ψύξης
Οι βαθμοημέρες ψύξης είναι ένας δείκτης που σχετίζεται άμεσα με την κατανάλωση ενέργειας που απαιτείται για τον κλιματισμό των κτηρίων, ώστε να διασφαλιστούν οι απαιτούμενες συνθήκες θερμικής άνεσης των τουριστών τους θερινούς μήνες. Βάσει των σεναρίων που εφαρμόστηκαν, μεγαλύτερες τιμές παρουσιάζουν τα παράλια του Κορινθιακού Κόλπου, του Νότιου Ευβοϊκού, ο Αργοσαρωνικός, και τα ανατολικά παράλια των μεγάλων νησιών των Δωδεκανήσων. Στο πιο δυσμενές σενάριο, παρατηρείται μια τάση προς αύξηση των τιμών στα ανατολικά παράλια ολόκληρης της επικράτειας και αντίστοιχη αύξηση, αν και μικρότερη, στα δυτικά παράλια και στα νησιά του Ιονίου.
Μεταβολή του αριθμού των τροπικών νυχτών
Ο δείκτης του αριθμού των τροπικών νυχτών καταγράφει τον αριθμό των νυκτών κατά τις οποίες η ελάχιστη θερμοκρασία του αέρα είναι πάνω από 20 βαθμούς Κελσίου. Ως εκ τούτου αποτελεί παράγοντα άμεσα συνδεδεμένο με τον δείκτη των θερμών ημερών. Οι τροπικές νύχτες σχετίζονται επίσης με τη θερμική δυσφορία των ανθρώπων, κυρίως κατά τη διάρκεια του ύπνου. Σε πρώτη ανάλυση επηρεάζονται άμεσα τα δυτικά παράλια της χώρας, τα Ιόνια Νησιά, η Δυτική κυρίως Πελοπόννησος και η Κεντρική Μακεδονία. Στο δυσμενέστερο σενάριο εκτός από αυτές τις περιοχές όπου το φαινόμενο εντείνεται, προστίθενται και μέρος της Κρήτης, τα παράλια της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, όπως και τα παράλια του Νότιου Ευβοϊκού μέχρι την ενδοχώρα της Εύβοιας και της Ανατολικής Στερεάς και ένα τμήμα της Ανατολικής Πελοποννήσου.
Μεταβολή του αριθμού καυσωνικών επεισοδίων
Τα καυσωνικά επεισόδια χαρακτηρίζονται κυρίως από πολύ υψηλές θερμοκρασίες, απουσία ανέμων και διαρκούν συνήθως τρεις συνεχόμενες ημέρες. Κατά τη διάρκεια των επεισοδίων χαρακτηριστική είναι η θερμική δυσφορία κυρίως κατά τη διάρκεια της ημέρας και η δυσκολία στην πραγματοποίηση δραστηριοτήτων (επισκεπτών και εργαζομένων στον τομέα του τουρισμού) στο εξωτερικό περιβάλλον. Βάσει των παραπάνω και συνδυαστικά με όλους τους παραπάνω δείκτες που σχετίζονται με τη θερμοκρασία και τη δυσφορία, προκύπτει η σπουδαιότητα εξέτασης του δείκτη και η σχέση του με τον τουρισμό.
H μεταβολή είναι μεγαλύτερη για τα ενδιάμεσα και δυσμενή σενάρια, ενώ στην περίπτωση του δυσμενέστερου σεναρίου δεν εντοπίζεται περιοχή η οποία να μην ανήκει στην υψηλότερη κατηγορία της κλίμακας μέτρησης του δείκτη.
Επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στις παράκτιες τουριστικές περιοχές
Περιοχές έντονης τουριστικής ανάπτυξης και δείκτες κλιματικής αλλαγής
Με βάση την εξέταση της μέσης κατάστασης καθώς και των κλιματικών δεικτών σε σχέση με τα σενάρια σε ορίζοντα 20ετίας και 40ετίας (2026-2045 και 2046-2065) προκύπτει ότι:
-Οι μεταβολές της θερμοκρασίας κατά τη διάρκεια της θερινής περιόδου σταδιακά αυξάνονται για τους υπό μελέτη χρονικούς ορίζοντες και παρουσιάζουν τις μεγαλύτερες τιμές που υπερβαίνουν τους 2,5 βαθμούς C για το σύνολο σχεδόν των περιοχών για το δυσμενές σενάριο τη χρονική περίοδο 2046-2065.
-Οι μεταβολές της βροχόπτωσης είναι σημαντικές για το ενδιάμεσο σενάριο και ιδιαίτερα επιβαρυντικές για το δυσμενές σενάριο καθώς σχετίζονται με μείωση σε ποσοστό που ξεπερνά το 20% για την περίοδο 2046-2065.
-Τα πρότυπα των μεταβολών των βαθμοημερών ψύξης ακολουθούν αυτά της θερμοκρασίας και παρουσιάζουν σταδιακή αύξηση.
-Οι μεταβολές για τις θερμές ημέρες και τροπικές νύχτες παρουσιάζουν παρόμοια εξέλιξη όπου ο αριθμός τους αυξάνεται ανά σενάριο και για μεγαλύτερους χρονικούς ορίζοντες εκτίμησης για το σύνολο των περιοχών ελέγχου.
-Οι μεταβολές του αριθμού των καυσωνικών επεισοδίων παρουσιάζουν αύξηση σε όλες τις περιοχές ελέγχου και για όλα τα σενάρια με ιδιαίτερα υψηλές τιμές για ορισμένες τουριστικές περιοχές.
Αναπτυγμένες τουριστικές περιοχές και δείκτες κλιματικής αλλαγής
Ως προς τις αναπτυγμένες τουριστικές περιοχές, σε σχέση με τα τρία σενάρια σε ορίζοντα 20ετίας και 40ετίας τα κύρια αποτελέσματα συνοπτικά είναι τα εξής:
-Η μεταβολή της θερμοκρασίας κατά τη διάρκεια της θερινής περιόδου παρουσιάζει τις μεγαλύτερες τιμές για ορεινές περιοχές στη Θεσσαλία και Δυτική Πελοπόννησο, όπου υπερβαίνει τους 3 °C για το δυσμενές σενάριο την περίοδο 2046-2065.
-Η βροχόπτωση παρουσιάζει μεικτή συμπεριφορά ανά σενάριο με μειώσεις στα ενδιάμεσα και δυσμενή σενάρια και μεγαλύτερες μεταβολές σε κάποιες περιοχές στην Κεντρική Θεσσαλία και στην Κρήτη.
-Οι μεταβολές των τροπικών νυχτών παρουσιάζουν υψηλές τιμές σε περιοχές της Δυτικής Ελλάδας, ενώ οι αντίστοιχες μεταβολές των θερμών ημερών παρουσιάζουν τις υψηλότερες τιμές στην ανατολική νησιωτική χώρα και στην Κρήτη.
-Υψηλότερες τιμές των βαθμοημερών ψύξης εντοπίζονται σε κάποιες περιοχές στα Δωδεκάνησα, Κυκλάδες και Αργολίδα, καθώς και σε περιοχές της Αττικής (Σαρωνικός).
-Ο αριθμός των καυσωνικών επεισοδίων αυξάνεται σημαντικά σε περιοχές της Κρήτης.
Αναπτυσσόμενες τουριστικές περιοχές και δείκτες κλιματικής αλλαγής
Σχετικά με τις αναπτυσσόμενες παράκτιες τουριστικές περιοχές τα αποτελέσματα είναι τα εξής:
-Οι μεταβολές της θερμοκρασίας κατά τη διάρκεια της θερινής περιόδου για το δυσμενές σενάριο την περίοδο 2046-2065 υπερβαίνει τους 2,5 βαθμούς C για πάνω από το 50% των περιοχών που εξετάστηκαν.
-Η βροχόπτωση παρουσιάζει μεικτή συμπεριφορά σε συμφωνία με την ανάλυση για το σύνολο της Ελλάδας με μεγαλύτερες μειώσεις σε περιοχές της Κρήτης.
-Οι μεταβολές για τις θερμές ημέρες παρουσιάζουν τις υψηλότερες τιμές σε νησιά του Κεντρικού Αιγαίου Πελάγους ενώ και τροπικές νύχτες για περιοχές στο Βόρειο Ιόνιο.
-H αύξηση των βαθμοημερών ψύξης, ως αποτέλεσμα της αύξησης της μέσης θερμοκρασίας, παρατηρείται σε όλες τις περιοχές και για όλα τα σενάρια συγκεντρώσεων.
-Ο αριθμός των καυσωνικών επεισοδίων παρουσιάζει τις μεγαλύτερες αυξήσεις για περιοχές της Κρήτης και της Θεσσαλίας.
Προτάσεις δράσεων προσαρμογής του τουρισμού στην κλιματική αλλαγή
Η επιλογή των μέτρων προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή προϋποθέτει την κατανόηση της σχέσης του τουρισμού με τις επιπτώσεις στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και στη δυναμική ανάπτυξης κάθε τουριστικής περιοχής της χώρας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον αποκτά η ενδεχόμενη συσσώρευση επιπτώσεων διαχρονικά, κατά τις διάφορες φάσεις των εξεταζόμενων σεναρίων. Βασικοί παράγοντες εξέτασης των ενδεικνυόμενων μέτρων είναι ο βαθμός που επηρεάζεται κάθε περιοχή από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής συνολικά και δευτερευόντως βάσει της κατηγορίας που ανήκει, όπως παρουσιάζεται στην παρούσα μελέτη (περιοχές έντονης τουριστικής ανάπτυξης, αναπτυγμένες περιοχές, αναπτυσσόμενες περιοχές).
Τα γενικά μέτρα προσαρμογής του τουρισμού στην κλιματική αλλαγή οργανώνονται σε 6 βασικούς άξονες δράσης οι οποίοι έχουν ως εξής:
1.Ελκυστικότητα της περιοχής- προορισμού.
- Φυσικοί και ενεργειακοί πόροι – Βασικοί παράγοντες που στηρίζουν την τουριστική δραστηριότητα και σχετίζονται κυρίως με τα υδάτινα και ενεργειακά αποθέματα.
3.Ανταγωνιστικότητα και ελκυστικότητα των περιφερειών και ειδικά των τουριστικών προορισμών, ιδίως σε σχέση με την εποχικότητα.
- Κόστη των έργων προστασίας σε περιοχές τουριστικού ενδιαφέροντος.
- Κόστη διαχείρισης και λειτουργίας των τουριστικών μονάδων.
- Υποστήριξη (ευαισθητοποίηση – κατάρτιση – διοικητική οργάνωση).
Οι ειδικότερες κατευθύνσεις-προτάσεις με βάση την ανάλυση των ιδιαιτεροτήτων των περιοχών είναι:
Για τις περιοχές έντονης τουριστικής ανάπτυξης
Οι περιοχές-προορισμοί που πλήττονται περισσότερο από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής συνολικά, είναι η Κρήτη, η Ρόδος, η Νότια Χαλκιδική και η Ζάκυνθος. Καθώς οι προορισμοί αυτοί είναι ήδη πολύ αναπτυγμένοι τουριστικά επιβάλλεται κατ’ αρχήν η διαχείριση των τουριστικών ροών αλλά και η διαχείριση των φυσικών και πολιτισμικών πόρων ώστε να περιοριστεί η περαιτέρω συγκέντρωση τουριστικής ανάπτυξης. Παράλληλα πρέπει να γίνουν προσπάθειες ανασυγκρότησης, κατά το δυνατόν, της παραγωγικής λειτουργίας των προορισμών και της υφιστάμενης δόμησης.
Για τις τουριστικά αναπτυγμένες περιοχές
Οι αναπτυγμένες τουριστικά περιοχές που θα επηρεαστούν περισσότερο από την επιρροή της κλιματικής αλλαγής εντοπίζονται κυρίως στη Βόρεια Κρήτη, το Ανατολικό Αιγαίο, την Ανατολική Πελοπόννησο, την περιοχή του Αργοσαρωνικού και τη Νότια Χαλκιδική. Οι προορισμοί αυτοί απαιτούν κυρίως διαχείριση των φυσικών και πολιτισμικών πόρων (ιδιαίτερα σε σχέση με την τρωτότητα και κινδύνους της περιοχής) αλλά και έλεγχο και περιορισμό της αύξησης συγκέντρωσης της τουριστικής ανάπτυξης με ανασυγκρότηση της λειτουργίας των προορισμών και της υφιστάμενης δόμησης. Ο έλεγχος των περιοχών αυτών κρίνεται άμεσα αναγκαίος προκειμένου η ανάπτυξή τους να προσαρμοστεί περισσότερο στις επιταγές των μελλοντικών κλιματικών συνθηκών.
Για τις τουριστικά αναπτυσσόμενες περιοχές
Οι αναπτυσσόμενες περιοχές που δέχονται περισσότερο τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής είναι η ευρύτερη περιοχή της Νότιας και Κεντρικής Κρήτης, της Νότιας Χαλκιδικής και τα παράλια της Θεσσαλίας (όπως και οι παραθεριστικές περιοχές της Αττικής).
Η τουριστική ανάπτυξη των περιοχών αυτών προϋποθέτει την ελεγχόμενη διαχείριση των φυσικών και πολιτισμικών πόρων βάσει χωρικών σχεδίων και προγραμμάτων στήριξης σύγχρονων πρωτοβουλιών και επενδύσεων.
Συνυπογράφοντες το άρθρο:
Χάρης Κοκκώσης, διεθνής σύμβουλος σε προγράμματα ΟΗΕ για τη βιώσιμη ανάπτυξη και ομότιμος Καθηγητής στο Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Περιβάλλοντος και Περιφερειακής Ανάπτυξης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.
Kωνσταντίνος Καρτάλης, Καθηγητής στον Τομέα Φυσικής Περιβάλλοντος του Εθνικού & Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.
Καλλιρρόη Λάππα, ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
Δρ. Κων/νος Φιλιππόπουλος, ερευνητής στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Αναστάσιος Πολύδωρος (MSc), φυσικός περιβάλλοντος και ερευνητής στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Η Θάλεια Μαυράκου, (ΜSc) είναι ερευνήτρια στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
